"Монголын нууц товчоо"-г .mp3-р татаж аваад сонсохоор тавьлаа.
татаж аваад сонс
татаж аваад унш
(энд "OFFICE WORD"-p татаж авахаар байгаа. RAR-p задлаад болоо)
Бас Флаш Flash номоор нь татан авч болно шүү.
НЭГДYГЭЭР БYЛЭГ
ТЭМЇЖИНИЙ УГ ГАРАЛ БА БАГА НАСНЫ ЇЕ
1. Чингис хааны язгуур, дээр тэнгэрээс заяат тєрсєн Бєртэ-чино, гэргий Гуа-Маралын хамт тэнгис далайг гэтэлж ирээд Онон мєрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж Батцагаан гэдэг нэгэн хєвїїнийг тєрїїлжээ.
2. Батцагааны хєвїїн Тамача, Тамачийн хєвїїн Хоричар мэргэн, Хоричар мэргэний хєвїїн Уужим буурал, Уужим бууралын хєвїїн Саль-хачау, Саль-хачаугийн хєвїїн Ихнїдэн, Ихнїдэний хєвїїн Шинсочи, Шинсочийн хєвїїн Харчу.
3. Харчугийн хєвїїн Боржигидай мэргэн бїлгээ. Боржигидай мэргэний гэргий нь Монголжингуа, тїїнээс тєрсєн хєвїїн Торголжин баян. Торголжин баян, Борогчин гуа гэргийтэй, Боролдайсуялби гэдэг залуу зарцтай, дайр бор хоёр хїлэг морьтой бїлгээ. Торголжин баяны хєвїїн Дува сохор, Добу мэргэн хоёр бїлгээ.
4. Дува сохор, магнай дундаа ганц нїдтэй гурван нїїдлийн газар харах бїлгээ.
5. Нэгэн єдєр Дува сохор, Добу мэргэн дїїтэйгээ Бурхан халдун уулан дээр гарав. Дува сохор, Бурхан халдун дээрээс харвал Тїнхэлэг горхин уруу нэгэн бїлэг иргэн нїїж айсуй.
6. Дува сохор єгїїлрїїн: "Тэр нїїдэл иргэний дотор, тэрэгний мухлагийн ємнє нэг сайхан охин сууж явна. Хїний гэргий болоогїй бол Добу мэргэн дїї чамд гуйж гэргий болгоё" гээд тїїнийг їзїїлэхээр Добу мэргэн дїїгээ илгээв.
7. Добу мэргэн, тэр нїїдэлд хїрч охиныг їзвэл їнэхээр алдартай, гоо сайхан охин бєгєєд хїний гэргий болоогїй ажээ. Нэр Алун гуа гэнэ.
8. Энэ охин, хорь тїмдийн ноён Хорилардай мэргэний гэргий Баргужин гуагаас хорь тїмд (хорь буриад)-ийн нутаг Ариг ус гэдэг газар тєржээ. Тїїний эх Баргужин гуа бол хол газрын Баргужин тєхїмийн эзэн Баргудай мэргэний охин бїлгээ. Тэр бїлэг иргэн бол Хорилардай мэргэнийх ажээ.
9. Хорилардай мэргэн, хорь тїмдийн газарт булга, хэрэм зэрэг ан гєрєєс агнахаа хориглон булаалдаж харилцан муудалцаад салж, хорилар овогтон болоод Бурхан халдун ууланд ан гєрєєс элбэг гэж сонсож, Бурхан халдуны эзэн бурхан босгосон Шинч баян урианхайтай уулзахаар нїїж ирсэн ажээ. Энэхїї хорь тїмдийн ноён Хорилардай мэргэний охин, Ариг уснаа тєрсєн Алун-гуаг гуйж, Добу мэргэний гэргий болгосон ёс тийм ажээ.
10. Алун-гуа, Добу мэргэнд ирээд Бїгїнїтэй, Бэлгїнїтэй гэдэг нэртэй хоёр хєвїїнийг тєрїїлэв.
11. Дува сохор ах нь дєрвєн хєвїїнтэй бїлгээ. Дува сохрыг їхсэний хойно тїїний дєрвєн хєвїїн, Добу мэргэнийг авга гэж їзэхгїй доромжилж салж нїїгээд дєрвэд овогтон болов.
12. Тїїний хойно нэг єдєр Добу мэргэн Тогоцог єндєр дээр гєрєєлєхєєр гарвал, ой дотор нэгэн урианхай хїн гунжин буга алаад хавирга цоройг шарж байхад уулзаж,
13. "Нєхєр шоролгодоо" гэж Добу мэргэн хэлбэл, тэр хїн уушги зїлд ба арьсыг єєрєє авч, бусдыг цєм Добу мэргэнд єгєв.
14. Добу мэргэн, тэр бугын махыг ачиж явтал замд хїїхдээ хєтєлсєн нэгэн ядуу хїн учрав.
15. "Чи юун хїн бэ?" гэж Добу мэргэн асуувал, тэр хїн єгїїлрїїн: "Би Малиг баяудын хїн. Одоо би ядарч явна. Тэр гєрєєсний махнаас надад єг. Би энэ хєвїїнээ чамд єгье" гэвэл,
16. Добу мэргэн зєвшєєрч, бугын єрєєсєн гуяыг тэр хїнд єгєєд хєвїїнийг авч ирж гэртээ зарцлах болов.
17. Тэгж байтал Добу мэргэн їгїй болов. Добу мэргэнийг їгїй болсны хойно тїїний гэргий Алун-гуа бэлбэсэн бєгєєтєл Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг гэдэг нэртэй гурван хєвїїнийг тєрїїлэв.
18. Урьд Добу мэргэнийг амьд бїхий цагт тєрсєн Бэлгїнїтэй, Бїгїнїтэй хоёр хєвїїн, эх Алун-гуагаас эчнээ хэлэлцсэн нь: "Бидний эх, ойр тєрлийн эрэгтэй хїнгїй ба эргїй бєгєєтєл энэ гурван хєвїїнийг тєрїїлэв. Гэр дотор ганц Малиг баяуд овгийн зарц хїн байна. Энэ гурван хєвїїн, тїїний хїїхэд биз" гэж эхээс далд хэлэлцэхийг нь Алун-гуа мэдээд,
19. Хаврын нэгэн єдєр хонины хатсан мах чанаж Бэлгїнїтэй, Бїгїнїтэй, Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг таван хєвїїндээ идїїлээд тэднийг зэрэгцїїлэн суулгаж, хїн бїрд нэжээд мєс (сум буюу нарийн мод)-ийг хугал гэж єгвєл амархан хугачиж орхив. Бас таван мєсийг нийлїїлж баглаад хугал гэж єгвєл тавуулаа дараалан оролдож хугалж чадсангїй.
20. Їїнд Алун-гуа эх нь єгїїлрїїн: "Бэлгїнїтэй, Бїгїнїтэй та хоёр намайг энэ гурван хєвїїнийг яахин тєрїїлэв, хэний хєвїїд бол гэж сэжиглэн хэлэлцэнэ. Сэжиглэх тань зєв.
21. Гэвч, та нар учрыг мэдэхгїй байна. Шєнє бїр цагаан шар хїн, гэрийн єрх тотгоор гийгїїлэн орж ирээд миний хэвлийг илэхэд тїїний гэрэл миний хэвэлд шингэх бїлгээ. Тэр хїн, гарах нар сарны хилээр шар нохой мэт шарвалзсаар гарч одно. Дэмий яахин єгїїлнэ та. Тїїнээс їзвэл тэнгэрийн хєвїїд биз. Хар тэргїїт хїнтэй адилтгаж яахин болно. Хамгийн хаад болох цагт харц хїн сая учрыг мэднэ" гээд
22. Бас Алун-гуа, таван хєвїїнээ сургаж єгїїлрїїн: "Та таван хєвїїн, миний нэгэн хэвлээс тєрсєн биш її. Та нар ганц ганцаар салбал нэжээд сум мэт хїнд хялбархан дийлэгдэнэ. Та нар эв эеэ нэгтгэвэл тэр багласан таван сум мэт бэх болж, хэнд ч хялбар дийлэгдэхгїй болно" гэв. Тэгж байтал Алун-гуа эх нь їгїй болов.
23. Эх Алун-гуаг їгїй болсны хойно ах дїї тавуулаа, адуу малаа хуваах болж, Бэлгїнїтэй, Бїгїнїтэй, Буха хатаги, Бухату салжи дєрвїїлээ юмаа хувааж аваад дїї Бодончар мунхагийг бядуу гэж урагт їл тооцож хувь эс єгєв.
24. Бодончар урагт эс тоологдох атал, энд юу хийж сууна гээд гол дайрт, годил сїїлт орог шинхул морио унаж їхвэл ухье, амьдарвал амьдаръя гэж Онон мєрєн уруу зорьж одов. Тэнд Балжийн арал гэдэг газар хїрч євсєн эмбїїл гэр барьж суув.
25. Тэгж байтал хар хур шувууг бор харцага барьж идэхийг їзэж, гол дайрт, годил сїїлт орог мориныхялгасаар урхи хийж, тэр бор харцагыг барьж авчрав.
26. Бодончар, идэх юмгїй тул чонын гууд хорьсон гєрєєсийг мярааж харван алж идэх буюу чонын идсэн сэгийг тїїж гэдсээ хооллож, харцагаа тэжээсээр тэр он гарав.
27. Хавар болж, нугас ирэх цагт харцагаа сойж тавиад галуу, нугас олныг алж, идэж їл барах тул,
Мєчир бїрээс
Мєч гуя єлгєж
Хожуул бїрээс
Хоёр гурван
шувуу олгосон нь ялзрахад хїрчээ.
28. Битїї модот уулынхяраас нэгэн бїлэг иргэн, Тїнхэлэг горхин уруу нїїж ирэв. Бодончар, харцагаа тавин єдєр бїр тэр иргэнд очиж цэгээ гуйж уугаад, шєнє євсєн эмбїїл гэртээ ирж хонох бїлгээ.
29. Тэд иргэн Бодончарын харцагыг гуйвал эс єгєв. Тэд иргэн, Бодончарыг хэн юун хїн бэ гэж асуухгїй, Бодончар бас тэр иргэнийг юун иргэн гэж асуухгїй явна.
30. Гэтэл Буха хатаги ах нь Бодончар мунхаг дїїгээ энэ Одон мєрєн уруу одлоо гэж нэхэн ирж, Тїнхэлэг горхинд нутаглах тэд иргэнд хїрээд тийм морьтой, тийм хїн їзэгдэв її гэж сурвал,
31. Тэд иргэн єгїїлрїїн: "Єдєр бїр нэгэн хїн манд ирж эсэг (цэгээ) ууж одно. Тэр хїн ба тїїний морь, чиний сурдагтай адил байна. Тїїнд нэг харцага бий. Тэр, шєнє хаана хонодгийг мэдэхгїй. Баруун хойноос салхи салхилбал тїїний харцагаар бариулсан нугас галууны єд сєд нь цас мэт бутарч хийсэж ирнэ. Бодвол тїїний гэр холгїй биз. Одоо тїїний ирэх цаг болов. Хоромхон хїлц" гэв.
32. Удалгїй Тїнхэлэг горхин єєд нэгэн хїн айсуй. Хїрч ирвэл Бодончар мєн. Буха хатаги ах нь таньж аваад Онон мєрєн єєд дагуулан давхив.
33. Бодончар, Буха хатаги ахын хойноос даган хатирч єгїїлрїїн: "Ах аа, ах аа, бие тэргїїтэй, дээл захтай нь сайн" гэвэл, ах нь тэр їгийг хайхарсангїй.
34. Бодончар мєн їгийг хоёрдугаар удаа єгїїлбэл, ах нь хариу хэлсэнгїй. Мєн їгийг гуравдугаар удаа хэлэхэд ах нь єгїїлрїїн: "Чи энэ їгийг юунд дахин дахин єгїїлнэ?".
35. Бодончар єгїїлрїїн: "Тугаарын (саяын) Тїнхэлэг горхиноо бїхий иргэнд эзэнгїй, их бага, сайн муу, толгой шийр цєм нэгэн адил чацуу байна. Ийм хялбар иргэн тул тэднийг бид эзэлж авъя"
36. Ах нь єгїїлрїїн: "За тийм бол гэртээ хїрч, ах дїї нартай зєвлєлдєж, тэд иргэнийг эзэлье" гэж,
37. Гэртээ хїрээд, ах дїї нартай хэлэлцэж мордов. Тэргїїлэн хянагчид мєн Бодончарыг явуулав.
38. Бодончар тэргїїлэн явж нэгэн жирэмсэн эмийг барьж "Чи юун хїн бэ?" гэж асуувал, тэр эм єгїїлрїїн: "Би жарчиуд аданхан урианхайн хїн"гэв.
39. Тэндээс ах дїї тавуулаа тэд иргэнийг довтолж, адуу малыг авч, хїн ардыг зарц болгов.
40. Тэр жирэмсэн эм Бодончарт ирж хєвїїн тєрєв. Тїїнийг харь овгийн хєвїїн гэж Жажирадай гэж нэрийдэв. Жадараны євєг тэр болов. Тэр Жажирадайн хєвїїн Тугудай нэрт бїлгээ. Тугудайн хєвїїн Бури-булчиру, Бури-булчиругийн хєвїїн Хар-хадаан бїлгээ. Хар-хадааны хєвїїн Жамуха бїлгээ. Жадаран овогтон тэд болов. (Жада гэдэг нь харь буусад гэсэн їг болно).
41. Тэр эм бас Бодончараас нэгэн хєвїїн тєрїїлэв. Тїїнийг барьж авсан эмийн хєвїїн хэмээн Баарьдай гэж нэрийдэв. Баарины євєг тэр болов. Баарьдайн хєвїїн Зїтгэлбєх, Зїтгэлбєх олон эм авсан тул хєвїїн нь манан мэт (олон) тєрєв. Манан баарин овогтон тэд болов.
42. Бэлгїнїтэй, бэлгїнїд овогтон болов. Бїгїнїтэй, бїгїнїд овогтон болов. Буха хатаги, хатагин овогтон болов. Бухату салжи, салжид овогтон болов. Бодончар, боржигин овогтон болов.
43. Бодончарын авааль эмээс тєрсєн Барим ширату Хабич нэрт бїлгээ. Тэр Хабич баатрын эхийн инжид ирсэн эмийг Бодончар татвар эм болгон нэгэн хєвїїн тєрсєнд Жаурьдай нэр єгєв. Бодончар амьд байх цагт Жаурьдайг зїхэл тайлгад орох эртэй болгов.
44. Бодончарыг їгїй болсны хойно тэр Жаурьдайг гэрт ямагт аданхан урианхайдай хїн байсан тул тїїний хєвїїн гэж тайлгаас хєєжгаргав. Тэр Жэїрэдийн євєг болов.
45. Хабич баатрын хєвїїн Мэнэн тудун бїлгээ. Мэнэн тудуны хєвїїн Хачи хїлїг, Хачин, Хачиу, Хачула, Харалдай, Хачиун, Начин баатар долоо бїлгээ.
46. Хачи хїлїгийн хєвїїн Хайду, Намулун эхээс тєрсєн бїлгээ. Хачины хєвїїн Ноёгидай нэртэй бїлгээ. Ноён шиг авиртай тул ноёхон овогтон болов. Хачиугийн хєвїїн Баруладай нэрт бїлгээ. Их биетэй ба идээ барах ховдог тул Барулас овогтон болов. Хачулагийн хєвїїн бас идээ барах ховдог тул их барула, єчїїхэн барула гэдэг хоч нэртэй болж, улмаар эрдэмт барула, тодойн барула тэргїїтэн барулас овогтон болов. Харалдайн хєвїїн будаа мэт эх тїрїїгїй хутгалдах тул будаад овогтон болов. Хачиуны хєвїїн Адархидай нэрт бїлгээ. Ах дїїгийн дунд адармаатай (яхир хэрїїлч) тул адархин овогтон болов. Начин баатрын хєвїїн Уруудай Мангудай хоёр бїлгээ. Урууд, мангуд овогтон болов. Начин баатрын авааль эмээс тєрсєн хєвїїн Шижуудай Доголдай хоёр бїлгээ.
47. Хайдугийн хєвїїд Байшинхор догшин, Чирхай лянхуа, Чаужин ортагай гурав бїлгээ. Байшинхор догшны хєвїїн Тумбинай сэцэн бїлгээ. Чирхай лянхуагийн хєвїїн Сэнгїн билгэ, амбагайтан тайчууд овогтон болов. Чирхай лянхуа бэргэнээ эм болгон авч, нэгэн хєвїїн тєржээ. Нэр нь Бэсїдэй гэнэ. Бэсїд овогтон болов. Чаужин Ортагай зургаан хєвїїнтэй нэр нь: Оронар, Хонхотан, Арулад, Сєнид, Хабтурхас, Гэнигэс гэдэг тул ийм овогтон болов.
48. Тумбинай сэцэний хєвїїн Хабул хаан Сэмсэчїлэ хоёр бїлгээ. Сэмсэчїлийн хєвїїн Бїлтэчї баатар бїлгээ. Хабул хаан, долоон хєвїїнтэй, тэдний нэр нь Охинбархаг, Бартан баатар, Хутугту Монхор, Хотала хаан, Хулан, Хадаан, Тодойн отчигин гэнэ.
49. Охинбархагийн хєвїїн Хутугту Жїрхи бїлгээ. Хутагту жїрхийн хєвїїн Сэчэ-бэхи Тайчу хоёр бїлгээ. Тэд жїрхи овогтон болов.
50. Бартан баатрын хєвїїд Мэнгитї хиан, Нэгїїн тайжи, Есїхэй баатар, Даридай отчигин энэ дєрєв бїлгээ. Хутугту Монхорын хєвїїн Бїри бєхє бїлгээ. Онон мєрний шугуйд хуримлах цагт [Чингисийн дїї] Бэлгїтэйн мєрийг тэр тас цавчсан билээ.
51. Хотала хааны хєвїїд Зочи, Хирмау, Алтан гурав бїлгээ. Хулан Баатрын хєвїїн Их Чэрэн бїлгээ. [Их Чэрэнгийн боол] Бадай Хишлиг хоёр [Чингисийн їед] Дархадын ноёд болов. Хадаан Тодойн хоёр їргїй єнгєрчээ.
52. Хамаг Монголыг Хабул хаан захирч байв. Хабул хаан долоон хєвїїнээ байтал, Сэнгїн билгийн хєвїїн Амбагайг хамаг Монголын хаан болгохоор хэлсэн ажээ.
53. Буйр Хєлэн хоёр нуурыг холбож урсах Оршуун мєрєнд айргууд, буйргууд овгийн татаар аймаг нутаглана. Тэдэнд Амбагай хаан охиноо єгч, єєрєє охиныг хїргэж очоод татаарт баригдав. Татаар, Амбагай хааныг барьж, Хятадын Алтан хаанд хїргїїлэв. Бэсїд овгийн Балхачи гэдэг хїнийг элч болгож, Амбагай хааны хэлсэн нь: "Хабул хааны долоон хєвїїний дундахь Хоталад, миний арван хєвїїний дундах Хадаан тайжид чи очиж хэл. Хамгийн хаан, улсын эзэн байтал охиноо єєрєє їдэж хїргэхийг надаар цээрлэл болгогтун! Би татаар аймагт баригдав. Таван хурууны хумсыг тамтартал, арван хуруугаа барагдтал миний єшєєг авахыг оролдогтун" гэж илгээжээ.
54. Тэр цагт Есїхэй баатар, шувуу агнан явах зуур олхуноуд аймгаас эм аваад буцаж яваа мэргидийн их Чилэдї гэдэг хїнтэй уулзаж, тїїний эмийг єнгийж їзвэл гоо їзэсгэлэнтэй хєтєн байна. Есїхэй баатар гэртээ давхиж ирээд ах Нэгїїн тайжи, дїї Даридай отчигин хоёрыг дагуулан мордож, их Чилэдїїг гїйцэж очвол,
55. Тэр айж хурдан ухаа морины гуяыг ташуурдаж, уулын бэлээр дутаав. Тїїнийг гурвуулаа цувалдан хєєвєл тэр улам дутаасаар нэгэн хошууг тойрч эргэж тэргэндээ хїрч ирсэнд эм Єэлїн їжин (фїжин гэж хятадаар хатныг хэлнэ) єгїїлрїїн: "Тэр гурван хїний учрыг мэдэв її чи? Тэдний царай сэжиглэмээр байна. Чиний аминд хор хїргэж болно. Амьд мэнд їлдвэл эхнэрийг олоход бэрхгїй. Мухлаг тутам охид бий. Тэрэг тутам хатад бий. [Миний мэт єнгєт эхнэр олдоно А.то] Хэрэв намайг санавал дахин авсан гэргийг миний нэрээр нэрлэгтїн. Одоо амиа арчил. Миний їнэрийг їнэсэж яв" гээд ємссєн цамцаа тайлж єгєв. Их Чилэдї, тэр цамцыг морин дээрээс тонгойж авмагц, харвал, нєгєє гурав мєн хошууг тойрч нэхэж айсуй. Чилэдї, хурдан ухаа морины гуяыг ташуурдаж яаран Онон мєрєн єєд дутаав.
56. Тїїнийг гурвуулаа хойноос нь нэхэж, долоон даваа давтал хєєж орхиод, Єэлїн їжинийг авч, Есїхэй баатар жолоодон хєтєлж, ах Нэгїїн тайжи тэргїїлж, дїї Даридай отчигин хажууд дагаж [тэмээг гилж А.то] явна. Їїнд Єэлїн їжин єгїїлрїїн:
"Миний эр Чилэдї,
Сэрїїн салхинд
Сэвлэг їсээ хийсгэж
Хээр хєдєє
Гэдсээ єлсгєж яахин зовох болов?
Одоо би хоёр сэвлэг їсээ хойш урагш унжуулж яахин одно?"
гээд Онон мєрнийг долгилтол, ой шугуйг ганхтал их дуугаар уйлахад Даридай отчигин хажуунаас єгїїлрїїн:
"Тэврэх хайрт эр чинь
Тэртээ давааг давав.
Уйлан санах эр чинь
Ус олныг гэтлэв.
Хайлж уйлавч
Харж чамайг їзэхгїй,
Хайж эрэвч
Хаалга зам нь олдохгїй.
[Гурван гол гэтэлгэв
Гурван гурви давуулав
Хайвал мєргїй
Харвал бараагїй
Хайлбал їл сонстоно. Ч.Ц]
Дуугїй бай гэж ятгав.
Єэлїн їжинийг Есїхэй баатар тэгээд гэртээ авчирч гэргий болгов. Єэлїн їжинийг Есїхэй баатрын авчирсан ёс ийм бїлгээ.
57. Амбагай хаан баригдаад Хадаан Хотала хоёрыг нэр заасан тул хамаг монгол, тайчууд нар Онон мєрний Хорхунагийн хєндий гэдэг газар цугларч хэлэлцээд, Хоталыг хаан болгов. Монголын жаргалан нь бїжиг, хурим бїлгээ. Хоталыг хаан єргємжлєєд Хорхунагийн саглагар модны дор хавирга газрыг халцартал, євдєг газрыг єлтєртєл дэвхцэн бїжиглэж хуримлав.
58. Хотала, хаан болоод Хадаан тайжитай хоёулаа татаар иргэнээс єшєє авахаар мордов. Татаарын Хотан бараг, Жали буха хоёртай арван гурван удаа байлдавч, Амбагай хааны єшєєг сайтар авч эс чадав.
59. Тэр цагт Есїхэй баатар, татаарын Тэмїжин-їгэ, Хори-буха зэргийн татаар хїнийг барьж ирэхэд жирэмсэн байсан Єэлїн їжин, Ононы Дэлїїн болдог гэдэг газар Чингис хааныг тєрїїлжээ. Чингис тєрєхдєє баруун гарт шагайн чинээ нєж атган тєржээ. Татаарын Тэмїжин-їгээг барьж ирэх цагт тохиолдож тєрєв гэж Тэмїжин нэрийг єгчээ.
60. Есїхэй баатрын Єэлїн їжинээс Тэмїжин, Хасар, Хачиун, Тэмїгэ дєрвєн хєвїїн тєрєв. Бас Тэмїлїн нэртэй нэгэн охин тєрєв. [Есїхэй баатрын нєгєє гэргий Сочигэл эхээс тєрсєн Бэгтэр Бэлгїтэй хоёр бїлгээ. А.то] Тэмїжинийг есєн настай байхад Зочи-Хасар долоон настай, Хачиун алчи таван настай, Тэмїгэ отчигин (отгон нь галын хаан, голомтын эзэн гэсэн їг болно) гурван настай, Тэмїлїн єлгийтэй байсан бїлгээ.
61. Есїхэй баатар, Тэмїжинийг есєн настай байхад Єэлїн эхийн тєрхєм олхуноуд иргэнд хєвїїний нагац нараас охин гуйяа гэж Тэмїжинийг аваад одов. Явах замд Цэгцэр Чихургу гэдэг газрын хооронд Хонгирадын Дэй сэцэнтэй уулзав.
62. Дэй сэцэн єгїїлрїїн: "Есїхэй худ аль хїрэхээр явна?" Есїхэй баатар єгїїлрїїн: "Миний хєвїїний нагац олхуноуд иргэнээс охин гуйхаар явж байна". Дэй сэцэн єгїїлрїїн: "Энэ хєвїїн чинь нїдэндээ галтай, нїїрэндээ гэрэлтэй хєвїїн байна.
63. Есїхэй худ, би энэ шєнє, нэгэн зїїд зїїдлэв. Цагаан шонхор шувуу, нар сар хоёрыг атган нисэж ирээд миний гар дээр буув" гэж зїїдлэв. Нар сарыг бид нїдээр їздэг билээ. Гэтэл, нар сарыг шонхор шувуу атгаж миний гар дээр буух нь гайхалтай, ямар сайн тохиол учрах болов гэж би бусдад хэлсэн бїлгээ. Есїхэй худ чи, хєвїїн дагуулж ирсэн нь даруй миний зїїдний тайлбар болов. Юун зїїд байх вэ! Танай хиад аймгийн сїлд ирж, зїїдээр дохиолсон ажээ.
64. Манай хонгирад хэдийнээс бусдын нутаг ба хїнийг булаан тэмцэлддэггїй.
Харь улсыг їл довтлон
Хацар сайт охидоо
Хасаг тэргэнд суулгаж
Хар буур хєллєж
Хатируулж одож
Хаан болсон та нарын
Хатан сууринд дэвшїїлж
Хамт суулгана.
Єєр иргэнийг їл тэмцэн
Єнгє сайт охидоо
Єлжгэтэй (суудалтай) тэргэнд суулгаж
Єл буур хєллєж
Їїсгэж одож
Єндєр суурь эзлэгчдийн
Єрєєл хань болгоно.
Манай хонгирад хэдийнээс хацар гоо хатадтай, єнгє сайн охидтой тул зээгийн зїсээр, охидын єнгєєр явна.
65. Нуган хїїхэд нутгаа эзэмшинэ. Охин хїїхэд єнгє шилэгдэнэ. Есїхэй худ, миний гэрт оч. Надад єчїїхэн охин бий. Тэ їз" гэж, Дэй сэцэн хэлээд Есїхэйг гэртээ дагуулж аваачив.
66. Есїхэй худ, охиныг їзвэл нїїртээ гэрэлтэй, нїдэндээ галтай охин тул санаанд нийлэв. Тїїний нэр Бєртэ гэнэ. Тэмїжинээс нэгэн нас ах, аравтай ажээ.
Дэй сэцэний гэрт хоноод маргааш нь охиныг гуйвал, Дэй сэцэн єгїїлрїїн: "Олон удаа гуйлгаж єгвєл эрхэмлэгдэх, цєєн удаа гуйлгаж єгвєл доромжлогдох гэдэг боловч, охин хїний заяа, тєрсєн їїдэнд єтлєхгїй тул охиноо єгье. Чи хєвїїнээ хїргэн болгож манай гэрт їлдээ" гэвэл, Есїхэй баатар єгїїлрїїн: "Би хєвїїнээ орхиё. Миний хєвїїн нохойноос цочимтгой билээ. Эрхэм худ чи, миний хєвїїнийг нохойноос бїї цочуул!" гээд хєтєлж явсан мориор бэлэг єгч, Тэмїжинийг орхиод Есїхэй баатар буцав.
67. Есїхэй баатар, Цэгцэрийн шар талд явж байтал, татаар иргэн хуримлаж байхтай тохиолдоод ам цангах тул хуримд буув. Татаар нар Есїхэйг таньж, "Эрхэм Есїхэй ирэв" гэж хуримд суулгаад, урьдын булаагдсан єшєєг санаж, нууцаар хэлэлцэн, хоолонд хор хольж єгчээ. Есїхэй тэндээс мордож явах замд бие муужирч, гурван хоног арай гэж яваад гэрт хїрч,
68. Есїхэй єгїїлрїїн: "Миний дотор муу байна. Дэргэд минь хэн байна?" гэж асуувал, хонхотаны Чирха євгєний хєвїїн Мэнлиг (Мэнлиг буюу Мунлиг) ойр байна гэвэл, тїїнийг дуудаж єгїїлрїїн: "Хїї минь Мэнлиг чи сонс. Хєвїїн минь балчир билээ. Тэмїжин хєвїїнийг урагт орхиод ирэх замын зуур татаарт хорлогдов. Дотор минь муу байна. Єнчин хоцорсон дїї нараа, бэлбэсэн бэргэнээ асрахыг чи мэд. Тэмїжин хєвїїнийг даруй явж авчир! Хайрт Мэнлиг минь!" гээд наснааснєгчив.
ХОЁРДУГААР БЇЛЭГ
ЧИНГИСИЙН ИДЭР НАС
69. Мэнлиг, Есїхэй баатрын їгийг дагаж, Дэй сэцэнд очоод єгїїлрїїн: "Есїхэй ах, Тэмїжинийг маш их мєрєєдєж єрєвдєх тул Тэмїжинийг авахаар ирэв" гэвэл, Дэй сэцэн єгїїлрїїн: "Худ хєвїїнээ мєрєєдєх бєгєєс явуулъя. Харин удалгїй гэдрэг ирїїлэх хэрэгтэй" гэв. Энэ їгийг сонсож Мэнлиг эцэг, Тэмїжинийг авч ирэв. [Есїхэй баатар тэнгэр болсонд Тэмїжин, газарт уруу унан хэвтэж маш гаслахад хонхотаны Чирха, тїїнийг сэргээн ятгаж єгїїлсэн нь:
"Тул загас мэт юунд
Тулбарин гасална чи?
Туурга цэрэг (торгон цэрэг)-ээ бэхэлье гэж
Туйлтай їгээ хэлэлцсэн биш билїї?
Усны загас мэт юунд
Уяран гасална, чи?
Улс тєрєє байгуулъя гэж
Учиртай їгээ хэлэлцсэн биш билїї?"
гэж єгїїлбэл уйлахаа зогссон ажээ. А.то]
70. Тэр хавар Амбагай хааны хатан Орбай Сохатай хоёр ихсийн газар (євгєдийн хїїр оршуулах газар) тайлгын идээ єргєхєд Єэлїн їжин хождож очсон тул тайлгын идээний хуваариас хоцрогдов. Орбай Сохатай хоёрт Єэлїн їжин єгїїлрїїн: "Есїхэй баатрыг їхэв гэж, хєвїїнийг минь балчир гэж, ихсийн тайлгын хишгийн архи сархдаас яахин хождуулав, та? Нїд їзсээр їл єгєх, нїїхдээ їл хэлэх болов, та" гэжээ.
71. Тэр їгэнд Орбай Сохатай хоёр хатан хариу єгїїлрїїн:
"Урьж чамд єгєх ёсгїй
Учирвал чи идэх ёстой!
Хїргэж, чамд єгєх ёсгїй
Хїртвэл чи идэх ёстой!
Амбагай хаан їхээд, Єэлїнд ийнхїї хэлэгдэх болов.
72. Аргацаан эдний эх, хєвїїдийг нутагт орхиж нїїе. Бїї авч явъя" гэв. Тїїний маргааш тайчуудын Таргудай-Хирилтуг, Тодойн-Гиртэ нар Онон мєрєн уруу хєдлєв. Єэлїн їжин, хєвїїдийн хамт орхигдоход хонхотаны Чирха євгєн нїїж одогсдыг очиж ятгавал Тодойн Гиртэ,
"Цээлийн ус ширгэв
Цэгээн чулуу хагарав"
гээд Чирха євгєний їгийг хайхрахгїй, цааш нїїж "Чи ингэж ятгах буюу" гэж тэр євгєний зоо нурууг жадлан хєєв.
73. Чирха євгєн шархтай болж гэртээ ирээд зовуурилан хэвтэхэд Тэмїжин їзэхээр одов. Хонхотаны Чирха євгєн, Тэмїжинд єгїїлрїїн: "Сайн эцгийн чинь хураасан улс тарж нїїхэд ятгахаар яваад ийнхїї жадлагдав" гэвэл Тэмїжин уйлж гарав. Єэлїн їжин єєрийн биеэр туг барьж мордоод, орхиж нїїсэн иргэдийн заримыг буцааж авчрав. Гэвч, буцаж ирсэн иргэд бас тогтсонгїй, тайчуудын хойноос нїїжээ.
74. Ийнхїї тайчууд ах дїї нар бэлбэсэн Єэлїн їжинийг бяцхан хєвїїдийн хамт нутагт гээж нїїсэн ажээ.
Оюунтай тєрсєн Єэлїн эх
Оёдолт дээлийг огшуулан ємсєж
Оготор хормойг шуун бїсэлж
Онон мєрнийг єгсєж уруудаж
Олирс мойлыг тїїж явж
Єчїїхэн хєвїїдээ хайрлан тэжээж
Єдєр шєнийг аргацаан єнгєрїїлэв.
Чадалтай тєрсєн їжин эх
Царсан шорыг барин явж
Цавчим газрыг єгсєж уруудаж
Сєдєн хичгэний їндсийг малтаж
Шєнє єдрийг хатамжин єнгєрїїлж
Суут хєвїїдээ тэжээн єсгєв.
[Хатан тєрсєн їжин эх
Хайлаасан шор барин явж
Халдун уулыг єгсєн уруудаж
Хавийн мангирыг малтан тїїж
Хаад хєвїїдээ хайрлан тэжээж
Ханатал цадтал идїїлж єсгєв. А.то]
75. Гоо тєрсєн Єэлїн эх
Гох дэгээ барин явж
Гол завыг єгсєж уруудаж
Гогод мангирыг тїїн явж
Хутагтан хєвїїдээ тэжээж єсгєв.
Зарчимтай тєрсєн їжин эхийн
Затгас тємсєєр тэжээсэн хєвїїд
Засагтан сайд болж єсєв.
Гоо тєрсєн їжин эхийн
Гогод мангираар тэжээсэн хєвїїд
Хутагтан сайд болж єсєв
Эх їжиний тэжээсэн хєвїїд
Эрс сайд болон єсєж
Эрх омог тєгєлдєр болж
Эх Ононы эрэгт сууж
Єлгїїр гох усанд хаяж
Эрэмдэг загасыг шїїн барьж
Эх їжинийг тэжээх болов
Зарчимт їжиний тэжээсэн хєвїїд
Засагт эрс болон єсєж
Замагтай усыг шїїрдэн байж
Загас жараахайг гєхидєн барьж
Заяат эхээ тэжээх болов.
76. Нэгэн єдєр Тэмїжин, Хасар, Бэгтэр, Бэлгїтэй дєрвїїл хамт сууж, загас гєхидєхєд нэг гэгээн согос загас гєхид торжээ. Тэмїжин Хасар хоёроос Бэгтэр Бэлгїтэй хоёр тэр загасыг булааж авав. Тэмїжин Хасар хоёр гэрт ирж їжин эхэд єгїїлрїїн: "Нэгэн цайвар загас гєхид орсныг Бэгтэр Бэлгїтэй ах дїї хоёулаа булааж авав" гэвэл, їжин эх єгїїлрїїн: "Та нар нэг эцгийн хєвїїд байтал юунд тэгж маргалдана? Одоо сїїдрээс єєр нєхєргїй, сїїлнээс єєр ташуургїй байгаагаа мэдэх биз. Ийм бол бид тайчууд нараас яаж єшєєгєє авч чадна. Урьдын Алун эхийн таван хєвїїд мэт яагаад эв эегїй болов? Та нар битгий тэг" гэв.
77. Тэндээс Тэмїжин Хасар хоёр їл ойшоон єгїїлрїїн: "Єчигдєр нэг болжмор харваж алсныг тэд булааж авсан билээ. Энэ єдєр бас дахин булаав. Ийм бол эдэнтэй хамт яаж амьдарна" гээд гэрийн їїдийг ширїїн хаяж гарч одов. Бэгтэр, довцог дээр есєн шарга морио хариулж суутал Тэмїжин хойноос, Хасар ємнєєс нууцаар сумаа онилж хїрэхэд Бэгтэр їзээд єгїїлрїїн: "Тайчууд ах дїї нарын хєнєєлийг хїлээгээд, єшєєгєє дуусган авч чадаагїй байтал, та нар намайг яаж нїдний сормуус, амны бєєлжис болгоно? Одоо сїїдрээс єєр нєхєргїй, сїїлнээс єєр ташуургїй байтал юунд ингэж байна, та? Голомтыг минь бїї бїрэлгэгтїн. Бэлгїтэйг бїї хєнєєгтїн" гээд завилан сууж хїлцэв. Тэмїжин Хасар хоёр хойно урдаас харван алж одов.
78. Тэмїжин Хасар хоёр гэрт ирж ороход їжин эх хоёр хєвїїнийхээ царайг хармагц, даруй учрыг мэдэж єгїїлрїїн:
"Хариа барагсад
Ижлээ идэгсэд
Халуун хэвлээс гарахдаа
Хар нєж атган тєрсєн билээ
Хавиргаа хазах
Хар нохой мэт,
Хаданд довтлох
Харцага шонхор мэт,
Уураа даран ядах
Омогт арслан мэт,
Амьдыг залгих
Аюулт мангас мэт,
Сїїдрээ довтлох
Сїрхий араатан мэт,
Цугийг залгих
Цурхай загас мэт,
Ботго тормын
Бормийг хазах
Єл буур мэт,
Бороот єдєр
Довтлон халдах
Єлєн чоно мэт,
Нялх їрээ
Гилэн (хєєн) ядаж
Нядлан идэх
Нїгэлт ангир мэт
, Хэвтшийг хєдєлгєвєл
Гэдрэг довтлох
Хэрцгий цєєвєр (чоно) мэт,
Барьж идэх
Барс араатан мэт,
Балмад амьтад буюу
Сїїдрээс єєр нєхєргїй
Сїїлнээс єєр ташуургїй байхад
тайчууд нарын хєнєєлийг хїлээж, єшєєгєє хэн яаж авах вэ? гэж байхад, та нар юунд ийм хэрэг хийв?" гэж эртний їгийг иш татаж, євгєдийн їгийг їндэс болгож хєвїїдээ ихэд буруушаан зэмлэв.
79. Тэгж байтал, тайчуудын Таргудай Хирилтуг, шадар нєхдєє дагуулж, "Хурганы їс гуужив, тєлєгний бие тєлжив" (Єэлїний хєвїїд тэнхрэв) гэж довтлохоор ирэв. Тэднээс айж Єэлїн їжин хєвїїдийн хамт ой шугуйд дутаав. Бэлгїтэй мод хугалж шивээ барив. Хасар харван байлдаж, Хачиун, Тэмїгэ, Тэмїлїн гурвыг уулын завд нууж байхад тайчууд бархиран єгїїлрїїн: "Тэмїжин ахаа гаргаж єг. Бусад чинь хэрэггїй" гэхийг сонсоод Тэмїжинийг сэм оргуулан ойд дутаалгав. Їїнийг тайчууд мэдээд нэхэн хєєхєд Тэмїжин, Тэргїїн єндрийн шугуйд шургаж орвол тайчууд нэвтрэн орж чадсангїй хїрээлэн сахив.
80. Тэмїжин, шугуй дотор гурав хонож одоо харъя гэж морио хєтєлж явахад мориноос эмээл нь мултран унав. Эргэж їзвэл эмээлийн олом хємєлдрєг хэвээр байтал мултарсан ажээ. "Олом мултарч болох гэвч, хємєлдрєг яахин мултарна. Тэнгэр ятгаж байгаа болов уу?" гэж бас гурав хоног хїлээв. Дахин гарахаар явахад шугуйгаас гарах замыг гэрийн чинээ цагаан чулуу бєглєн хэвтэж байна. "Тэнгэр ятгаж байгаа болов уу?" гэж буцаж бас гурав хонов. Бїгд ес хоног хоолгїй байж "Энэ мэт нэргїй їхэхээр гаръя" гээд зам бєглєн унасан гэрийн чинээ цагаан чулууг тойрон гарахад саад болох модыг сумч (сум хийдэг) хутгаараа огтлоод морио хєтєлж гармагц тайчууд угтан барьж авав.
81. Тэмїжинийг Таргудай-Хирилтуг барьж, улсдаа аваачаад засаглан шийтгэж айл бїрд нэжээд хонуулж хэсїїлэн явна. Зуны тэргїїн сарын арван зургааны улаан тэргэл єдєр тайчууд Ононы эрэг дээр хуримлаж, нар шингэхэд тарав. Тэр хуримын їед Тэмїжинийг нэгэн хялбар дорой хєвїїн авчран сахиулж билээ. Хуримын ардыг тармагц, тэр хялбар хєвїїний толгойг бугуй (дєнгє)-гаар нэгэн удаа дэлдээд (цохиод) гїйж Ононы шугуй дотор хэвтвэл їзэгдэх болов уу гэж усны хариг (урсгалын хажуу дахь тогтмол ус)-т ороод гэдрэг хэвтэж дєнгєє ус уруу урсган нїїрээ ил гаргаж хэвтэв.
82. "Баригдсан хїнийг алдав" гэж тїїнийг сахиж байсан хїн их дуугаар хашхирахад тарсан тайчууд цуглан ирж, єдєр мэт саруул шєнє Ононы шугуйг нэгжин бэдрэв. Усны харигт хэвтэж байгаа Тэмїжинтэй сїлдїсний Сорхон-шар яг тохиолдон їзэж єгїїлрїїн: [усанд чилмий (ором)-гїй, огторгуйд мєргїй тул чиний ингэж хэвтэх зєв байна. А.то] "Чи ийм аргатай бєгєєд нїдэндээ галтай, нїїртээ гэрэлтэй хїн тул тайчууд ийнхїї атаархах ажээ. Чи ингээд хэвтэж бай. Би чамайг зааж єгєхгїй" гээд єнгєрєн одов. Цааш хэрхэн эрэхийг тайчууд нар зєвлєхєд, Сорхон-шар єгїїлрїїн: "Хїн бїр явсан мєрєєр гэдрэг явж, орчны газрыг дахин шалгаж їзье" гэвэл цєм "За" гэж зєвшєєрч, хїн бїр явсан мєрєєрєє явж эрэв. Бас Сорхон-шар, Тэмїжинийг дайрч "Ах дїї тайчїїд нар, ам шїдээ билїїдэж айсуй явна. Чи хатуужин хэвтэж бай" гээд єнгєрч одов.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ХОЁРДУГААР БЇЛЭГ
83. Тайчууд нар эрж олсонгїй тул дахин явж эрэхийг зєвлєлдєхєд Сорхон-шар єгїїлрїїн: "Тайчууд, [ноёд А.то] хєвїїд бид, гэгээн цагаан єдєр бїхэл хїнийг алдаад, одоо харанхуй шєнє хэрхэн олох билээ. Хїн бїр явсан мєрєєрєє дахин нэгэн удаа эрж тараад маргааш цуглаж эрье. Тэр дєнгєтэй хїн хаана холдох вэ" гэвэл бїгдээр "За" гэлдэж буцаж эрэхээр явав.
Сорхон-шар бас Тэмїжинд ирээд єгїїлрїїн: "Одоо нэгэн удаа эрж тараад маргааш эрэхээр болов. Биднийг тармагц эх ба дїї нарын зїг яв. Хэрэв хїн тохиолдвол намайг їзэв гэж бїї хэл" гээд явчив.
84. Тэднийг тармагц, тэмїжин дотроо сэтгэрїїн: "Саяын хэдэн єдєр айл хэсэж хоноход Сорхон-шарын гэрт хоновол тїїний хєвїїн Чимбай Чулуун хоёр намайг єрєвдєн хайрлаж, шєнє гинж дєнгий минь суллаж хонуулах бїлгээ. Одоо бас Сорхон-шар намайг їзэж зааж єгсєнгїй єнгєрєв. Тэд намайг аврах биз" гэж Сорхон-шарын гэрийг зїглэн Онон мєрєн уруу явав.
85. Сорхон-шарын гэрийн тэмдэг нь шєнє турш їїр цайтал сїї самарч эсэг (айраг)-ээ бїлэх бїлгээ. Тэр тэмдгийг баримталж, бїлїїрийн чимээг чиглэж очоод гэрт нь орвол Сорхон-шар єгїїлрїїн: "Чамайг эх ба дїї нарын зїг яв гэж эс хэллїї, би. Чи юунд ирэв?" гэв. Тїїний хєвїїн Чимбай Чулуун хоёр єгїїлрїїн: "Болжмор шувуу, харцагаас дутааж бутын ёроолд хоргодвол бут тїїнийг хамгаалж аварна. Одоо бидэнд хїн хоргодож ирэхэд тэгж хэлж яаж болно" гэж эцгээ буруушааж, дєнгийг эвдэж галд тїлээд, Тэмїжинийг хойд унгаст хар (мухлаг) тэргэнд єгїїлж, "Амьтан хїнд бїї хэл" гэж Хадаан нэртэй охин дїїгээр асруулав.
86. Гуравдугаар єдєр [Дєнгєт хїн хаана холдох билээ? А.то] "Тїїнийг манайхан нуусан биз. Єєр зуураа айлуудыг нэгжье" гэж айл бїрийг нэгжсээр Сорхон-шарынд ирж, гэр тэрэг ба исэр (ор)-ийн дор хїртэл нэгжээд хойд унгаст тэргэнд очиж амсар дахь унгасыг таталж, Тэмїжиний хєлд хїрвэл, Сорхон-шар єгїїлрїїн: "Ийм халуун цагт унгасан дотор амьд хїн яаж байна? [Сэтгэлээ хантал эр. А.то] " гэвэл нэгжїїлийн хїмїїс бууж одов.
87. Тэр нэгжїїлийг одсон хойно Тэмїжинд Сорхон-шар єгїїлрїїн: "Намайг їнсээр хийсгэн алдав, чи. Одоо даруй эх ба дїї нарын зїг яв" гэж, ам цагаан эрмэг хулагч гїїг унуулж, тэлээ (хоёр эхийг хєхдєг тарган) хургыг чанаж, хєхїїр (ундны тулам) ба нэг нум, хоёр сум єгч, эмээл ба хэтгїйгээр явуулав.
88. Тэмїжин тэндээс явж урьдын шивээлсэн газарт ирээд євсний налархай (зурвас)-гаар мєшгєн Онон мєрєн єєд явж, єрнєєс урсах Химурга горхинд хїрэв. Химурга горхины єєд єгсєж, Бэдэр хошууны Хорчухуй болдог гэдэг газар хїрч эх, дїї нартай учрав.
89. Тэнд бїгдээр нийлэлдэж, Бурхан халдуны євєр Хїрэлх дотор урсах Сэнгїр горхины (Цэнхэрийн голын) Хар зїрхний Хєх нуур гэдэг газар очиж нутаглаад тарвага, зурам алж идэн амьдрав.
90. Нэгэн єдєр гэрийн дэргэд байгаа найман шарга агтыг дээрэм ирж нїд їзтэл дээрэмдэж одоход Тэмїжин нар явган тул харсаар хоцров. Бэлгїтэй оготор хонгор морийг унаж, тарвага агнахаар явсан билээ. Їдэш нар шингэсний хойно оготор хонгор мориндоо тарвагануудыг дааж ядтал ачиж явган хєтєлж ирэв. "Шарга агтуудыг дээрэм авч одов" гэвэл, Бэлгїтэй, "Би нэхье" гэв. Хасар єгїїлрїїн: "Чи чадахгїй, би нэхье" гэв.
Тэмїжин єгїїлрїїн: "Та нар чадахгїй, би нэхье" гэж оготор хонгорыг унаад шарга агтыг євсний налархайгаар мєшгєн хєєж гурав хоног яваад нэгэн єглєє олон адуунд хїрвэл нэг гавшгай хєвїїн гїї сааж байна. Тїїнтэй уулзаж, шарга агтаа сураглавал, тэр хєвїїн єгїїлрїїн: "Энэ єглєє нар ургахын урьд найман шарга морийг їїгээр хєєж гарав. Мєрийг би зааж єгье" гээд оготор хонгорыг тавиулж орог шинхул морийг Тэмїжинд унуулав. Єєрєє хурдан ухаа морийг унаж, гэртээ харилгїй намбух (хєхїїр) суулгаа хээр боож тавив. Тэгээд єгїїлрїїн: "Нєхєр чи их мунгинаж яваа ажээ. Эрийн мун (бэрхшээл) нэгэн адил бий. Би чамд нєхєр болъё. Миний эцэг Наху баян гэдэг. Би тїїний ганц хєвїїн. Миний нэр Боорчи" гээд хоёулаа мордож шарга морьдыг мєрєєр нь мєшгєж гурван хоног явав. Нэгэн їдэш нарны гэрэл уул ташиж бїхий цагт нэгэн хїрээ иргэнд хїрвэл, найман шарга морь нь тэр хїрээний захад євс идэж байна. Тэмїжин єгїїлрїїн: "Нєхєр чи эндээ бай. Манай шарга морьд тэр байна. Би тїїнийг хєєж ирье" гэвэл, Боорчи єгїїлрїїн: "Би чамд нєхєр болж ирээд энд яаж їлдэнэ" гээд хоёулаа хамт довтолж ороод шарга морьдыг хєєж гарав.
91. Хойноос нь олон хїн цувалдан хєєв. Тэдний дотроос нэгэн цагаан морьтой [улаан дээлтэй. А.то] хїн уурга барьж ганцаар гїйцэж ирэхэд Боорчи єгїїлрїїн: "Нєхєр чи нум сумаа надад єг. Би харвалдъя гэвэл, Тэмїжин єгїїлрїїн: "Миний тєлєє чи эрсдїїзэй. Би харвалдъя" гэж эргэж харвалдав. Тэр цагаан морьтойн хїн уургаа дохисоор хоцорвол хойдох нєхєд нь уван цуван гїйцэж ирсэн боловч нэгэнт нар уул ташин шингэж бїрэнхий болсон тул тэд нэхэж чадахгїй хоцров.
92. Тэмїжин Боорчи хоёр морьдоо авч тэр шєнє турш яваад гурван єдєр, гурван шєнє явж Боорчийн гэрт ойртвол, Тэмїжин єгїїлрїїн: "Би чамгїй бол энэ морьдоо яаж авч чадах билээ? [Би хэдийг авах вэ? А.то] Чи хэдийг авах вэ?" гэвэл, Боорчи єгїїлрїїн "Би сайн нєхєр чамайг мунгинаж явна гэж тус болохоор ханилж явсан билээ. Би олз эрсэнгїй. Би Наху баяны ганц хєвїїн тул миний эцгийн зєєсєн хураасан хєрєнгє надад элбэг хїрнэ" гэж эс авав.
93. Хоёулаа Наху баяны гэрт хїрвэл, хєвїїнээ алдав гэж нус нулимс болж байсан Наху баян хєвїїнээ ирснийг їзээд нэг уйлж, нэг загнаж, "Хєвїїн минь юу болсноо хэл" гэвэл Боорчи єгїїлрїїн: "Энэ сайн нєхєр мунгинаж явахыг їзээд хамт одсон билээ. Одоо ирэв" гээд мордож, хээр боож тавьсан намбух суулгаа авч ирэв. Тэмїжинд тэд тэлээ хурга алж хїнс бэлтгээд бас ганзагын тулам єгєв. Наху баян єгїїлрїїн: "Хоёр залуус їїнээс хойш сайхан нєхєрлє, бие биеэ битгий орхи" гэв. Тэндээс Тэмїжин мордож гурван єдєр гурван шєнє яваад Сэнгїр горхинд байгаа гэртээ хїрэв. Тэмїжинийг ирэхэд Єэлїн эх, Хасар хийгээд дїї нарын зовнил тайлагдаж сэтгэл баясав.
94. Урьд Бєртэ їжинийг Тэмїжин есєн настай байхдаа їзэж ирснээс хойш дахин уулзаагїй билээ. Одоо Тэмїжин Бэлгїтэй хоёр Бєртэ їжинийг эрэхээр Хэрлэн мєрєн уруу одов. Цэгцэр Чихургу хоёрын завсар Хонгирадын Дэй сэцэн нутаглан байгаа ажээ. Дэй сэцэн, Тэмїжинийг їзэж маш их баясаж єгїїлрїїн: "Ах дїї тайчууд нар чамд атаархан хорсохыг би мэдэх тул чиний тухай сэтгэл зовнисоор цєхрєхєд хїрсэн билээ. Одоо чамтай уулзав" гээд Бєртэ їжинийг Тэмїжинд єгєв. Тэмїжин Бєртэ їжинийг авч хамт буцахад Дэй сэцэн їдэж яваад Хэрлэний Ураг цєл гэдэг газар хїрч [халуунд ядрах тул А.то] Хэрлэн уруу гэдрэг буцав. Дэй сэцэний гэргий Цотан охин Бєртэ їжинийг їзэж Хїрэлх дотор Сэнгїр горхинд бїхїйд хїргэж ирэв.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ХОЁРДУГААР БЇЛЭГ
95. Цотанг хариулаад Боорчийг нєхєрлєе гэж урьж Бэлгїтэйг илгээв. Бэлгїтэйг ирмэгц Боорчи, эцэгтээ їл хэлэн бєгтєр хонгорыг унаад бор єрмєг (хэвнэг)-єє бєгтрєєд Бэлгїтэйн хамт явж ирэв. Боорчийн Тэмїжинтэй нєхєрлєсєн ёс тийм.
96. Тэмїжин нар Сэнгїр горхиноос нїїж, Хэрлэн мєрний эх Бїрги эрэгт бууж нутаглах цагт Цотан эхийн шитгїл (ємсгєл) гэж авчирсан хар булган дахыг авч Тэмїжин, Хасар, Бэлгїтэй гурвуулаа Есїхэй эцгийн хуучин дотно анд (нєхєр) Ван хантай уулзахаар очив. Эцгийн анд бол эцэг мэт биз гэж Ван ханыг Туул голын шугуйд нутаглан байхад хїрч очоод Тэмїжин єгїїлрїїн: "Эцгийн хуучин анд та, миний эцгийн адил буюу гэж би гэргий аваад ємсгєл хар булган дахыг чамд авчрав" гэж булган дахаа єгєв. Ван хан маш их баясаж єгїїлрїїн:
"Хар булган дахын чинь хариуд
Хагацсан улсыг чинь
Хамтатгаж єгье
Булган дахын чинь хариуд
Бутарсан улсыг чинь
Цуглуулж єгье.
Бєєр нь бєгсєнд байг
Цэр нь цээжинд байга
(Ах захтай болог)" гэв.
97. Тэндээс бїрги эрэгт нутаглан бїхийд Бурхан халдунаас Урианхайн Жарчиудай євгєн хєєрєг (тємрийн дархны їлээх тулам)-єє їїрч, Зэлмэ нэрт хєвїїнээ дагуулж ирээд єгїїлрїїн: "Тэргїїн Ононы Дэлїїн болдогт Тэмїжин чамайг тєрєхєд Булган єлгий єгсєн ба би энэ хєвїїн Зэлмээг чамд єгсєн боловч, балчир учраас гэрт аваачсан билээ. Одоо чи миний хєвїїн Зэлмээр
Эмээлээ тохуул
Їїдээ сєхїїл" гэж єгєв.
98. Хэрлэн мєрний эх Бїрги эрэгт нутаглан байтал нэгэн єглєє эрт їїр цайж байхад Єэлїн эхийн гэрт зарцлагдах Хуагчин эмгэн босож єгїїлрїїн: "Эх, эх їтэр бос. Газар дэлбэрэх мэт чимээ гарч, морины тєвєргєєн сонстоно. Аймшигт тайчууд айсуй биз. Эх даруй бос" гэв.
99. Єэлїн эх, "Хєвїїдийг даруй сэрїїлэгтїн" гээд єєрєє даруй босов. Тэмїжин нар даруй босоод морьдоо барьж, Тэмїжин, Єэлїн эх, Хасар, Хачиун, Тэмїгэ отчигин, Бэлгїтэй, Боорчи, Зэлмэ нар тус бїр нэг морь унаж, Тэмїлїнийг Єэлїн эх євєртээ дїїрэв. Нэгэн моринд юм ачиж хєтлєв. Бєртэ їжинд морь дутав.
100. Тэмїжин ах дїї нар мордож, їїрээр бурхан халдуны зїг одов. Хуагчин ємгєн, Бєртэ їжинийг нууя гэж бїхээгтэй тэргэнд оруулж [эд бараагаа хийж тэргэнд сууж А.то] бєєр алаг їхэр хєллєж, Тїнхэлэг горхин єєд хєдєлж [уул єгсєн Тїнхэлэг горхиноо хїрэхэд А.то] сая їїр цайж харуй бїрий байтал, єєдєєс цэргийн хїмїїс хатиран ирж, "Чи юун хїн бэ?" гэж асуувал Хуагчин эмгэн єгїїлрїїн: "Би Тэмїжиний харьяат. Их гэрт хонь хяргахаар ирсэн билээ. Одоо [унгас тээж А.то] гэртээ харьж явна" гэв. Тэр цэргїїд єгїїлрїїн: "Тэмїїжин гэрт бий юу? Їгїй юу? Гэр нь хаана байна?" гэвэл, Хуагчин эмгэн єгїїлрїїн: "Гэр нь ойр байна. Тэмїжиний бий, їгїйг би мэдэхгїй, би хойд гэрээс гарч ирэв" гэв.
101. Тэд цэргїїд хатиран одов. Хуагчин эмгэн, бєєр алаг їхрээ гуядаж, яаравчлан явах гэтэл тэрэгний тэнхлэг хугарав. Тэнхлэг хугарсан учир, явганаар ойд дутааж оръё гэж байтал, хойноос мєн цэргїїд Бэлгїтэйн эхийг сундалж, хоёр хєлий нь санжуулан давхиж ирээд, "Энэ тэргэн дотор юу байна?" гэж асуувал, Хуагчин эмгэн єгїїлрїїн: "Унгас бий" гэв. Тэр цэргїїдийн ахмад нь єгїїлрїїн: "Дїї нар бууж їзэгтїн" гэвэл, бусад нь бууж хаалттай тэрэгний хаалгыг нээвэл, дотор нь хатан сууж байна. Тїїнийг тэрэгнээс чирч гаргаад Хуагчин хоёуланг сундалж Тэмїжиний хойноос євсний налархайгаар мєшгєж, Бурхан халдун єєд гарав.
102. Тэмїжинийг нэхэж Бурхан халдуныг гурав тойрон нэгживч олсонгїй. Урагш хойш явж эрвэл умбах шавар, битїї ой тулгарч, цатгалан могой шургах завсаргїй бэрх шугуй тул Тэмїжинийг мєрдєж олж чадсангїй. Энэхїї довтолсон цэргїїд бол гурван мэргид байсан ажээ. Удуйд мэргидийн Тогтоа, Увас (ухаа) мэргидийн Дайр-Їсїн, Хаад мэргидийн Хаатай Дармала гурвуул нийлж урьд Чилэдїгээс Єэлїн эхийг булааж авсны єшєєг нэхэхээр ирсэн ажээ. Одоо тэдгээр мэргид єгїїлэлдрїїн: "Єэлїнийг булаагдсаны єшєєг авахаар ирээд одоо эмсий нь булааж авав. Євєг эцгийн єшєєг авав бид" гэж гэртээ буцав.
103. [Тэд Бєртэ їжинийг аваачаад Чилэдїгийн дїї Чилэгэр бєхєд єгєв. А.то] Тэмїжин: "Тэр гурван мэргид гэртээ харих нь уу? Ууланд бїгэх нь її? Гурван хоног дагаж яваад мэдэж ир" гэж Бэлгїтэй, Боорчи, Зэлмэ гурвыг илгээв. Тэмїжин єєрєє Бурхан халдун дээр бууж, євчїїгээ дэлдэж (цохиж) залбиран єгїїлрїїн:
"Солонго мэт сонсох
Соргог Хуагчины
Сонор хїчээр
Їен мэт їзэх
Їнэнч Хуагчины
Їзсэний ачаар
[Аюулт дайснаас
Амжин дутааж]
Бїтэн биеэ
Бїгэн нуугдаж
Бїдэг замыг
Мєрдєн дагаж
Бугын мєрийг
Мєшгєн хєєж
Бургасан гэрт
Буруулан нуугдаж
Бурхан халдунд
Амь хоргодов.
Харийн дайсан
Халдан довтлоход
Харцагаас дутаасан
Болжмор мэт
Хандгай бугын
Мєрийг дагаж
Хад хавчлын
Сївийг эрж
Хулдун ууланд
Дутааж ирээд
Хальс холтсоор гэр барьж
Халуун амиа
Хамгаалав, би.
Бєглїї ойт
Бурхан уул
Бєєсєн чинээ амий минь
Бєєцийлєн аварч
Бєєрийн чинээ биеий минь
Бїтэн мэнд їлдээв.
Єшєєт дайснаас
Єршєєн аварч
Єнчин бидний
Ємєг болсон
Єндєр дээд
Бурхан халдун чамайг
Єглєє бїр мялааж байя!
Єдєр бїр тахиж байя!
Їрийн їрд
Їїрд тахим
Їе тутам
Їргэлж шїтье!"
гэж бїсээ хїзїїнд эрих мэт єлгєж, малгайгаа гарт сэгэлдэрч, гараар євчїїгээ дарж, наран єєд хандаж, Бурхан халдунд есєнтээ сєгдєж єчил єчин, сацал сацав.
ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ
МЭРГЭДИЙГ СЄНЄЄСЄН БА ТЭМЇЖИНД ЧИНГИС ХААН ЦОЛ ЄРГЄМЖИЛСЄН НЬ
104. Тэндээс Тэмїжин, Хасар, Бэлгїтэй гурвуул явж, Туул голын Хар шугуйд нутаглаж байгаа ван хан Тоорилд очиж єгїїлрїїн: "Санамсаргїй байтал гурван мэргид довтолж, эхнэр хїїхдийг минь булааж авав. Хан эцэг минь эхнэр хїїхдий минь аварч єгнє її гэж ирэв" гэвэл, ван хан Тоорил хариу єгїїлрїїн: "Би ноднин жил чамд хэлсэн биш її. Эцгийн адил эцэг гэж булган дах авчирч єгсєн тухайд би ингэж хэлсэн билээ
"Булган дахын чинь хариуд
Бутарсан улсы чинь
Бєєгнєрїїлж єгье
Хар булган дахын чинь хариуд
Хагацсан улсы чинь хамтатгаж єгье.
Цэрээ цээжинд байлга
Бєєрєє бєгсєнд байлга
(Ах захтай байг)"
гэж хэлсэн билээ.
Одоо тэр їгэндээ хїрч,
Булган дахын чинь хариуд
Бїгд мэргэдийг
Бїрэлгэн довтолж
Бєртэ їжинийг чинь
Буцааж єгье.
Хар булган дахын чинь хариу
Хамаг мэргидийг
Хамх цохиж
Хатан Бєртий чинь
Хариулж авчиръя.
Чи Жамуха дїїд хэл єг. Жамуха дїї Хорхунаг Жубур гэдэг газар бий. Би эндээс хоёр тїмэн цэрэг авч баруун гар болон мордъё. Жамуха дїї хоёр тїмэн цэрэг авч зїїн гар болон морилог. Бидний учрах болзоог Жамуха тогтоотугай" гэв.
105. Тэмїжин, Хасар, Бэлгїтэй гурвуулаа, Тоорил ханаас салж гэртээ ирээд Тэмїжин, Жамухад Хасар Бэлгїтэй хоёрыг илгээж хэлїїлсэн нь:
"Єст мэргид ирж
Єрий минь євтгєв
Єврий минь хоослов.
Ємєг тїшиг болох
Єнєр тєрлийн та нар
Єшєєг авч єгнє її.
Элэг зїрх минь
Эмтэрч байна.
Элгэн садан та нар
Энэ єгєєг авч єг" гэв.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ
Бас Хэрэйдийн Тоорил ханы їгийг Жамухад, уламжлан хэлсэн нь: "Эрт єдєр эцэг хан Есїхэйтэй эв нэгтэй явснаа санаж, одоо хоёр тїмэн цэрэг авч баруун гар болон мордъё. Жамуха дїї хоёр тїмэн цэрэг авч зїїн гар болон морилтугай. Хамтрах болзоог Жамуха дїї мэдтїгэй" гэснийг уламжлав. Эдгээр їгийг сонсож гїйцээд Жамуха єгїїлрїїн:
"Єнєє Тэмїжин анд
Єдий зовлон бэрхэд
Єртєгдсєнийг сонсоод би
Єр євдєж
Єршєєн санана
Элэг эмтэрч
Эмгэнэн гашуудна.
Эл єшєєг нэхэж
Эдгээр мэргид аймгийг
Эвдэн мєхєєж
Эхнэр Бєртийг
Эргїїлж авчиръя
Хамаг хаад мэргидийг
Хамх цохиж
Хатан Бєртийг
Хариулж авъяа
Давирах гєлмийн чимээг
Дайны хэнгэргийн дуу гэж
Ташааран дутаагч Тогтоа
Дайд Буур-хээрт
Ташаалдан суугаа биз.
Давхар хоромсгын амсар
Дарвалзан хєдлєхєд
Дайн тулаан болов гэж
Ташааран дутаагч
Дайр-Їсїн одоо
Давлагат Орхон Сэлэнгийн
Талхун аралд
Далдиран суугаа биз.
Хамхуул євс хийсэхэд
Халдах дайсан ирэв гэж
Хар ойр чиглэж
Хашхиран дутаагч муу
Хаатай Дармала одоо
Харжийн талд
Хааш ч їгїй байгаа биз.
Сайхан Хилго мєрєнд
Сахал євс их гэнэ
Сахал євс тїїгээр
Сал хийж болдог гэнэ.
Єнєє дєхмийг бодож
Євсєєр сал хийж
Єргєн Хилго мєрнийг
Єнгєрч хєндлєн гараад
Єєдгїй муусайн мэргидийн
Єнєєх муу Тогтоагийн
Єрх їїдий нь эвдэж
Єм цєм дайрч
Єнгєтэй эдий нь олзолж
Євєртлєх эмий нь булааж
Єсєх їрий нь тасалж
Єшєє хорсголоо авъя!
Хутагт эрхэм шїтээний нь
Хуга татаж эвдээд
Хувхай болгож хаяя!
Хотол их улсы нь
Хоосон болтол довтолъё" гэв.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ
106. Жамуха бас Тэмїжин анд, Тоорил хан ах хоёрт хэлїїлсэн нь: "Одоо би
Хараа ихт (холоос харагдах) тугаа тахиж
Хар бухын арьсаар бїрсэн
Харгис дуутай хэнгэргээ дэлдэж
Хатан болд жадаа барьж
Халх хуягт дээлээ ємсєж
Хатгах зэвт сумаа онилж
Хар хул морио унаж
Хамаг олон цэргээ дагуулж
Хаад мэргэдийг халдан довтолж
Хатгалдан байлдахаар мордов би.
Їзэмжит сайхан тугаа тахиж
Їхрийн арьсан хэнгэргээ дэлдэж
Їргэлж хэлхэ хуягаа ємсєж
Їзїїр хурц илдээ барьж
Їнэхээр мэргэн сумаа онилж
Їлэмж сайн морио унаж
Їй тїмэн цэргээ дагуулж
Їхээнц муусайн мэргид иргэнтэй
Їхтэл тэмцэхээр нэгэнт мордов.
Тоорил хан ах мордож, Бурхан халдуны єврєєр Тэмїжин андыг дайрч аваад Онон мєрний эх Ботохан-бооржи гэдэг газар ирэгтїн. Би эндээс нэгэн тїмэн цэрэг авч мордоод замд Онон мєрєнд нутаглаж байгаа Тэмїжин андын харъяат нараас бас нэгэн тїмэн цэрэг авч, бїгд хоёр тїмэн цэрэг болоод Ботохан-бооржид очиж нийлье" гэж илгээв.
107. Жамуха эдгээр їгийг Хасар Бэлгїтэй хоёроос Тэмїжин сонсоод Тоорил ханд уламжлав. Тоорил хан, Жамухын їгийг сонсмогц хоёр тїмэн цэрэг авч мордоод Бурхан халдуны єврєєр Хэрлэний Бїрги эргийг чиглэн явав. Їїнийг Тэмїжин сонсоод Бїрги эргээс хєдєлж, Бурхан халдуны євєр Тїнхэлэг єєд нїїж Тана горхинд очиж буув. Тоорил хан, нэгэн тїмэн цэрэгтэй, Тоорил ханы дїї Жаха хамбу нэгэн тїмэн цэрэгтэй Химурга горхины Айл харгана гэдэг газар бууж бїхийд Тэмїжин, цэргээ авч очиж нийлэн буув.
108. Тэмїжин, Тоорил хан, Жаха хамбу гурвуул нийлэн хєдєлж, Ононы эх Ботохан-бооржи гэдэг газар хїрч ирвэл энд Жамуха нэгэнт ирээд гурав хоног хїлээжээ. Тэмїжин, Тоорил, Жаха хамбу гурав бас цэргїїдээ засаж хїрэлцэн нийлэлдэж танилцав. Жамуха єгїїлрїїн: "Бороо тохиолдовч болзооноос хождохгїй, хур тохиолдовч хурлаас саатахгїй гэж монгол їгээр хэлэлцэж "За""гэж андгайлсан биш билїї? "За" гэсэн цагаас хожигдсон этгээдийг зэрэг дотроо хасъя гэсэн биш билїї?" гэвэл, Тоорил хан єгїїлрїїн: "Тогтсон болзооноос гурав єдєр хожимдсоны учир торгож буруушаахыг Жамуха дїї минь мэд" гэв. Болзоо хожидсон тухай ийм їгийг ярилцаж єнгєрєв.
109. Ботохан-бооржиос бїгдээр хєдєлж, Хилго мєрєнд хїрч сал уяж гэтлээд Буур-хээр гэдэг газар очиж Тогтоа бэхийн єрх дээрээс нємрєн бууж, эрхэм шїтээний нь эвдэн сїйтгэж, эм хїїхдий нь эзлэн булаав. Хутагт сахиусы нь хуга дайрч, хотол улсы нь хомрон довтолж хоосон болгов. Тогтоа бэхийг унтаж байхад дайран барьж болох байсан. Гэтэл Хилго мєрєнд нутаглах загасчин ба булга агнагчид, гєрєєчид "дайсан айсуй" гэж тэр шєнийн дотор Тогтоа бэхид хэл хїргэжээ. Энэ мэдээг сонсоод Тогтоа ба Увас мэргидийн Дайр Їсїн хоёр хамтарч цєєн нєхдийн хамт Сэлэнгийг уруудаж Баргужин оронд дутаан одов.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ
110. Мэргидийн улс дїрвэж, тэр шєнє Сэлэнгийг уруудан дутаахад манай цэргїїд дїрвэсэн мэргидийг нэхэж довтлон дээрэмдэн явав. Тэмїжин, дїрвэж яваа хїмїїсийн дундуур "Бєртэ Бєртэ" гэж дуудан, эрж явтал, дїрвэж яваа иргэний дотор байсан Бєртэ їжин Тэмїжиний дууг сонсож таниад тэрэгнээс бууж Хуагчин эмгэн хоёул гїйж ирээд, Тэмїжиний жолоо цулбуурыг барьж авав. Тэмїжин шєнийн саруулд їзвэл Бєртэ їжин мєн тул тэврэлдэн учрав. Тэмїжин мєн шєнє Тоорил хан Жамуха анд хоёрт хїн илгээн хэлїїлсэн нь: "Эрсэн хїнээ олсон тул энэ шєнє довтлохоо зогсож энд бууя" гэв. Дїрвэж явсан мэргидїїд мєн шєнє хаана хїрсэн, тэр газраа бууж хонов. Бєртэ їжин мэргидийн гараас гарч Тэмїжинтэй уулзсан ёс ийм бїлгээ.
111. Урьд Удуйд мэргидийн Тогтоа бэхи, Увас мэргидийн Дайр-Їсїн, Хаад мэргидийн хаатай Дармала гурвуул гурван зуун хїнийг дагуулж Тогтоа бэхийн дїї Их Чилэдїгийн гэргий Єэлїнийг Есїхэй баатарт булаагдсаны єшєєг авна гэж тэр нэг єглєє мордсон билээ. Тэр цагт Тэмїжинийг Бурхан халдунд дутаалгаж гурав дахин тойрч нэгжээд Тэмїжинийг олсонгїй. Харин Бєртэ їжинийг барин авч Чилэдїгийн дїї Чилэгэр бєхєд єгч асруулсан ажээ. Тїїнээс хойш Бєртэ їжин Чилэгэр бєхийн гэрт байсаар билээ. Одоо Чилэгэр бєх дутааж гараад гэмшиж єгїїлрїїн:
"Хар муу хэрээ
Хальс холтос идэх заяатай байтал
Харлаг галууг идэхээр
Халдан тэмцэх мэт.
Хариугїй муу Чилэгэр би
Харин ихийг санаж
Хатан їжинд халдаж
Хамаг мэргид иргэнийг
Хачлагдах аюулд учруулж
Халх нємєргїй болж
Харанхуй шєнє зугтан гарч
Хадны хавчилд хоргодон
Хайран амиа гээх
Хар толгойгоо алдах болов
Хулд муу шувуу
Хулгана оготно идэх заяатай байтал
Хун галууг идье гэж
Хошуугаа билїїдэх мэт
Хувхай муу Чилэгэр би
Хутагт їжин хатныг
Хувилан авч ирээд
Хотол олон мэргидэд
Хор хєнєєл болгов.
Хохир муу Чилэгэр би
Хохимой муу толгойгоо
Хоргодох газаргїй болов
Хорголын тєдий амиа
Арчлах газаргїй болов
Харанхуй хавчилд шургах уу
Хадны завсраар орох уу
Хаана очих билээ?"
гээд дутаасан ажээ.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ
112. Хаатай Дармалааг барин авчирч, хавтсан дєнгє ємсгєж Халдун ууланд явуулав. Бэлгїтэйн эх тэр айлд бий гэхийг сонсоод Бэлгїтэй, эхээ авъя гэж очоод гэрийн баруун їїдээр орвол тїїний эх навтархай нэхий дээлтэй бєгєєд гэрийн зїїн їїдээр гарч гадна хїнд єгїїлрїїн:
"Хайрт хєвїїд минь
Хаадын зэрэгт хїрч байтал
Харин би энд
Харц муу хїнд
Харъяалагдаж явна
Хан хєвїїдийн нїїрийг
Харж яахин їзэх билээ?"
гээд гїн шугуйд гїйж орсонд хойноос нь нэхэж эрээд олсонгїй. Їїнд Бэлгїтэй ноён, мэргид овгийн хїнийг їзвэл "Эхийг минь авчир" гэж харвах билээ. Бурхан халдунд Тэмїжин нарыг довтолсон гурван зуун мэргидийг
Їрийн їрийг хїртэл
Їнсийг хийстэл хядаж
Їлдсэн эм хїїхдийг
Їїдний зарц болгож
Їзэсгэлэн сайтай заримыг
Їїрд дотнолж авав.
113. Тоорил хаан, Жамуха хоёрыг Тэмїжин бишрэн єгїїлрїїн:
"Эцэг хан Тоорил
Эрхэм анд Жамуха нар
Эв хїчийг нэгтгэж
Эрхт тэнгэрийн єршєєлєєр
Эх дэлхийн ивээлээр
Эртний єшєєт мэргидийн
Элэг зїрхийг эмтэлж
Эрхэм тєрлийг сєнєєж
Эзэмших гэрийг хоосолж
Элдэв зїйлийг олзлов" гэв.
Мэргид иргэнийг тийнхїї дайлж буцав.
114. Удуйд мэргидийн дїрвэж дутаасны хойно тэдний нутаг дээр булган малгайтай, бугын арьсан гуталтай, булган хєємий дээлтэй, нїдэндээ аглтай, нїїртээ цогтой Хїчї гэдэг нэртэй, таван настай хєвїїн хоцорсныг манай цэргїїд олж авчраад Єэлїн эхэд бэлэг болгон єгєв.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ
115. Тэмїжин, Тоорил хан, Жамуха гурвуул нийлж
Олон мэргидийн оцгор гэрийг эвдэж
Олигтой эмсийг олзолж
Орхон Сэлэнгэ хоёрын
Ой талаас буцав.
Талхун арлаас хєдєлж, Тэмїжин, Жамуха хоёр Хорхунаг Жубурыг чиглэн явав. Тоорил хан, Бурхан халдуны хяраар Єхєрт шугуйг дайран Гацуурт (Гацууртай) сївчид, Улиат (Улиастай) сївчид гэдэг газрыг дайрч, ан гєрєє хийсээр Туулголын Хар шугуйд буцаж харив.
116. Тэмїжин Жамуха хоёр, Хорхунагийн хєндийд нийлэн бууж, эртний анд бололцсоноо дурдаж улам дотно болж найралдъя гэлцэв. Анх урьд анд бололцоход Тэмїжин арван нэгэн настай байсан билээ. Тэр цагт Жамуха нэгэн гурын шагайг Тэмїжинд єгч, Тэмїжин нэгэн цутгамал шагайг Жамухад єгч, Ононы мєсєн дээр шагалцан наадаж анд бололцсон билээ. Тїїний хойд хавар алангир нумаар харваж байхад Жамуха, бярууны хоёр эврийг нааж нїхэлж хийсэн дуут сумаа Тэмїжинд єгч, Тэмїжин, арц модон годил (болцуу)-оо Жамухад єгч анд бололцов. Хоёр удаа анд бололцсон ёс ийм билээ.
117. Ахас дээдсийн їгийг сонсвол
Аливаа хїн харилцан
Анд нєхєр бололцвол
Амь биедээ
Арч болж
Аль алиндаа
Тїшиг болж
Амраглан ханилах ёстой
Одоо бид амраглан ялъя гэж Тэмїжин, мэргидийн Тогтоагаас олзолж авсан алтан бїсээ Жамуха андад бїслїїлж, Тогтоагийн эсгэл (эрмэг буюу агсам) халиуныг Жамуха андад унуулав. Жамуха хариуд нь Увас мэргидийн Дайр-Їсїнээс олзолж авсан алтан бїсээ Тэмїжинд бїслїїлж, мєн Дайр-Їсїний эвэрт ишгэн цагаан морийг Тэмїжинд унуулав. Ийнхїї анд бололцож
Хорхунаг Жубурын хєндийд
Хулдгар хуны євєрт
Саглагар модны дор
Сайхан хурим їйлдэж
Сайтар бїжиглэн жаргаж
Санаа сэтгэл нэгдэж
Сайхан нєхєд болоод
Шєнє нэгэн хєнжилд орж хонох бїлгээ.
ЗЭВ - ЦАХИМ НОМЫН ЄРГЄЄ :: МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО :: ГУРАВДУГААР БЇЛЭГ
118. Тэмїжин Жамуха хоёр янаг найртай байж, нэгэн жил хагас хамт сууж, нэгэн єдєр тэр нутгаас нїїе гэлцэж, зуны тэргїїн сарын арван зургааны улаан тэргэл (дїгрэг сартай) єдєр нїїв. Тэмїжин Жамуха хоёр, тэрэгнїїдийн урд явж байтал Жамуха єгїїлрїїн
"Тэмїжин анд аа!
Ууланд шахан бууя.
Адуучинд гэр болтугай!
[Ай зєв її? А.то]
Голд шахан бууя
Хоньчин хургачин нарт
Хоол болтугай!
[Хориггїй биш її? А.то] гэв.
(Хагас нь адууны бэлчээрийг таатж ууланд бууя, хагас нь хонины бэлчээрийг татаж голд бууя гэсэн їг бололтой). Тэмїжин, Жамухын энэ їгийг ухан ядаж хариу юу ч хэлсэнгїй хоцроод нїїдлийн тэргийг хїлээж Єэлїн эхэд єгїїлрїїн:
"Жамуха анд надад хэлэв:
Ууланд шахан бууя,
Адуучинд гэр болтугай!
Ай зєв її?
Голд шахан бууя,
Хоньчин хургачин нарт
Хоол болтугай!
Хориггїй биш її?
гэж єгїїлэв. Би энэ їгийг ухаж ядаж хариу юу ч эс хэлэв. Эхээс асууя гэж ирэв би" гэв. Єэлїн эхийг їг хэлж амжаагїй байтал, Бєртэ їжин єгїїлрїїн: "Жамуха анд амархан уйддаг гэдэг билээ. Одоо биднээс уйдах цаг нь болсон биз. Тугаар (сая)-ын Жамуха андын хэлсэн нь биднийг жишээлсэн їг буюу. Бид бїї бууя. Энэ хєдєлсєєр шулуухан Жамухаас хагацаж шєнє турш явъя" гэв.
119. Бєртэ їжиний їгийг зєвшєєж їл буун шєнє турш явж зуур мєрт тайчуудыг дайрав. Тайчууд айж мєн шєнє хєдєлж Жамухын зїг одов. Тайчуудын бэсїдийн нутаг дээр Хєхєчї нэртэй нэгэн єчїїхэн хєвїїн хоцорсныг манайхан олж аваад Єэлїн эхэд єгч тэжээлгэв.
120. Тэмїжин нар тэр шєнє дїлэн явж єдєр гийхэд їзвэл, жалайр аймгийн Хачиун-Тохураун, Хархай-Тохураун, Харалдай-Тохураун ах дїї гурвуул шєнє дїлэн нїїж дагалдан ирэв. Дархад аймгийн Хадаан, Далдурхан ах дїї тавуул, бас Мэнгиту хианы хєвїїн Їнгїр нар, чаншиут, баяуд харьяат нараа дагуулж ирэв. Барулас аймгаас Хубилай, Худус ах дїї нар ирэв. Мангуд аймгаас Жатай, Доголху чэрби ах дїї хоёул ирэв. Боорчийн дїї Їгэлэн чэрби, Арулад аймгаас хагацаж ах Боорчидоо нийлж ирэв. Зэлмийн дїї Чаурхан, Сїбээдэй баатар, Урианхай аймгаас салж Зэлмэд нийлэн ирэв. Бэсїд аймгаас Дэгэй, Хїчїгїр ах дїї хоёр ирэв. Сїлдїс аймгаас Чилэгїтэй-Тахи, Тайчиудай ах дїї нар ирэв. Жалайр аймгийн Сэцэ-Домог, Архай-Хасар Бала хоёр хєвїїнээ дагуулж ирэв. Хонхотанаас Сїйхэтї чэрби ирэв. Сїхэгэнээс Жэгэй хондгарын хєвїїн Сїхэхэй-Жаун ирэв. Нэїдэйн Цагаан гоо ирэв. Олхуноуд аймгаас Хингиадай, Горлос аймгийн Сэчиїр, Дїрвэд аймгийн Мєчи бїдїїн нар ирэв. Ихирэс аймгийн Буту, энд хїргэн болж байсан тул хамт ирэв. Ноёхон аймгийн Жунсо ирэв. Оронар аймгаас Зургаан ирэв. Тэгээд барулас аймгаас Сохо сэцэн, Харачар хєвїїнтэйгээ ирэв. Бас Баарин аймгийн Хорчи, Їсїн євгєн, Хєхєчєс, Мэнэн баарингаа дагуулж нэгэн хїрээ болж ирэв.
121. Хорчи ирж єгїїлрїїн: "Бид Бодончар богдын барьж авсан эмээс тєрсєн тул Жамухатай хэвэл нэгтэй, хэлхээ бэхтэй хїмїїс билээ. Иймийн тул Жамухаас хагацаж болохгїй. Гэвч заарин тэнгэр ирж нїдэнд минь зааж їзїїлсэн нь, ухаагчин їнээ ирж Жамухыг тойрон явж, Жамухыг ба гэр тэргий нь мєргєсєєр єрєєсєн эврээ хугалж солжир эвэртэй болоод "Эврий минь єг" гэж Жамухын зїг мєєрч шороо сацлан байна. Бас нэгэн мухар ухаа їхрийг их гэрт тэргэнд хєллєжээ. Тэр їхэр их тэргїїр (зам)-ээр Тэмїжиний хойноос зїтгэн явж мєєрєн хэлэх нь:
"Тэнгэр газар эелдэж (зєвлєж)
Тэмїжинг улсын эзэн болтугай" гэж
Тээж хїргэж явна" гэж мєєрнє.
Ийнхїї миний нїдэнд заарин тэнгэр ирж зааж їзїїлэв.
"Тэмїжин чи, улсын эзэн болбол намайг урьдаас зааж хэлсэн тул хэрхэн жаргуулах вэ?" гэж асуувал, Тэмїжин єгїїлрїїн: "Їнэхээр би улсын эзэн болбол чамайг тїмний ноён болгоё" гэв. Хорчи єгїїлрїїн: "Єдий их тєрийн їйлийг урьдаас заасан намайг тїмний ноён болгох нь ямар жаргалан бэ? Намайг тїмний ноён болгоод бїх улсаас гоо сайхан охид гучийг шил эм болгох эрхийг олго. Бас миний юу хэлсэн бїхнийг анхаарч сонс!" гэв.
122. Хунан тэргїїтэн Гэнигэс нэгэн хїрээ болж, бас Даридай отчигин нэгэн хїрээ болж ирэв. Жадаран аймгийн Мулхалху ирэв. Унжин сахайт нэгэн хїрээ болж ирэв. Жамухаас ийнхїї салж хєдлєєд Химурга горхины Айл-харгана гэдэг газар хїрч буув. Тэр цагт бас Жамухаас салж Жїрхиний Сорхату-Жїрхийн хєвїїн Сача бэхи, Тайчу хоёр нэгэн хїрээ болж, Нэгїїн тайжийн хєвїїн Хучар бэхи нэгэн хїрээ болж, Хотала хааны хєвїїн Алтан отчигин нэгэн хїрээ болж, Жамухаас салж хєдлєєд Тэмїжинийг Химурга горхины Айл-харганад бууж байхад нийлэн ирэв. Тэмїжин нар тэндээс нїїж Хїрэлх доторх Сэнгїр горхины Хар зїрхний Хєх нуурт очиж буув.
123. Алтан, Хучар, Сача бэхи бїгдээр зєвлєлдєж Тэмїжинд єгїїлрїїн: "Чамайг хаан болгоё. Тэмїжин чамайг хаан болгож бид
Олон дайнд
Оройлон явж
Онц гуа
Охидыг олзолж
Ордон сайхан
Гэрийг авч
Олны хаан
Тэмїжинд єгье.
Харийн иргэнийг
Халдан довтолж
Хацар гуа
Хатдыг олзолж
Хатир сайт
Агтыг хєєж
Авчирч єгье.
Ороо гєрєєсийг
Авлах цагт
Отож ойртуулж
Єгье бид.
Хээрийн гєрєєсийг
Хэтэж авлахад
Хэвлий нь нийлтэл
Шахаж єгье.
Гууны гєрєєсийг
Агнах цагт
Гуяы нь нийлтэл
Шахаж єгье.
Хатгалдах дайн
Болох цагт
Хан тэмїжин чиний
Хатуу зарлигийг
Хайхрахгїй явбал
Хатан эмээс
Хагацуулан салгаж
Хамаг юмыг
Хамран авч
Хар толгойгий минь
Хаяж одогтун.
Энх цагт
Эзэн Тэмїжин чиний
Эе зарлигийг
Эс дагах бол
Эзэлсэн ардыг авч
Эм хєвїїдийг булааж
Энэ биеийг минь
Эзгїй газар
Хєєж орхи" гэв.
Ийм їгийг хэлж, ийнхїї ам алдаж, Тэмїжинийг Чингис хаан гэж нэрийдэж хаан болгов (Чингис хаан гэх нь Тэнгис хаан, Далай хаан гэсэн їг бололтой.)
124. Чингис хаан болоод Боорчийн хїї Їгэлэн чэрби, Хачиун-Тохураун ба ах дїї Жэтэй, Доголху дєрєвт хоромсго агсуулав. Єнгїр, Сїйхэтї чэрби, Хадаан-Далдуурхан гурав єгїїлрїїн:
"Єглєєний зоогийг
Єнєд осолдохгїй
Їдийн ундыг
Їїрд тасалдахгїй
гїйцэтгэж байя" гэсэн тул буурч (тогооч) болгов.
Дэгэй єгїїлрїїн:
"Алаг сайхан хоньдыг
Ар дїїрэн бэлчээж
Хонин олон сїргийг
Хот дїїрэн єсгєж
Ховдог тєрсєн би чинь
Хос цувдай хїртэл
Хошгиног мах идэж
Єдєр тутам єнжихгїй
Хоног тутам хожимдохгїй
Шилдэг иргийг алж
Шимтэй шєлийг бэлтгэж явъя"
гэсэн тул Дэгэйгээр хонь адуулгав. Тїїний дїї Хїчїгїр єгїїлрїїн:
"Цуургатай тэрэгний
Цуурга цїїг
Цуцран эвдрэхгїй болгож
Тэнхлэгтэй тэргийг
Тэргїїр замд
Тээглэн саатахгїй болгож
Тэрэг гэрийн ажлыг
Тэгшлэн засаж явъя"
гэсэн тул Хїчїгїрийг тэрэгчийн тушаалд томилов. Гэр доторх гэргий хїїхэд ба зарц нарыг Додай чирбиэр захируулав. Хасарын захиргаанд илд агсаж явахаар Хубилай, Чилгутай, Хархай-Тохураун гурвыг томилж:
"Хїч тїрэмгийлэгчдийн
Хїзїїг хянгардаж
Омог ихтний
Омрууг огтолж яв" гэв.
Бэлгїтэй, Харалдай-Тохураун хоёрыг: "Агт хариултугай. Агтчин болтугай" гэв. Тайчуудын Хуту, Моричи, Мулхалху гурвыг "Адуу адуултугай" гэв. Архай Хасар, Тахар, Сїхэхай, Чаурхан дєрвийг "Холын холбогч, ойрын оточ (хол ойрыг сурвалжлах газарч) болтугай гэв. Сїбээдэй баатар єгїїлрїїн:
"Хулгана оготно мэт
Хураасан хєрєнгийг хадгалж
Хар хэрээ мэт
Хамаг юмыг харамлаж
Нємрєх эсгий мэт
Нєхєєс бамбай болж
Гэр орныг хамгаалж
Хэрсгээ бїрээс болъё" гэв.
125. Тэндээс Чингис хаан, хан болж Боорчи Зэлмэ хоёрт єгїїлрїїн:
"Сїїдрээс єєр
Нєхєргїй байхад
Сїїдэр минь болж
Сїїлнээс єєр
Ташуургїй байхад
Сїїл минь болж
Сэтгэлий минь сэргээж
Санаагий минь амруулсан
Зїрхний дотно нєхєд минь
Та хоёр хамгаас урьд ирж нєхєрлєсєн тул хамгийг ахална" гэв. Бас Чингис хаан єгїїлрїїн: "Тэнгэрт єршєєгдєж, газарт ивээгдэж, Жамухаас салж намайг сэтгэж нєхєрлєе гэж ирсэн анхны єлзийт нєхєд минь алинаас ч илїї хїндтэй байх учиртай тул ийнхїї та нарыг зохих зохих тушаалд томилов" гэв.
126. Чингис хааныг хаан болгов гэж Хэрэйдийн Тоорил ханд Тахай Сїхэхэй хоёрыг илгээвэл, Тоорил хаан єгїїлрїїн: "Тэмїжин хєвїїний минь, хан болгосон нь маш зєв. Монголчууд, хангїй байж яаж болно.
Энэ шийдвэрээ эвдэхгїй
Эв зангиагаа таслахгїй
Эх захаа алдахгїй
Эгнэгт журамтай бай" гэв.
ЖАМУХА БА ТАЙЧУУДТАЙ ТЭМЦСЭН НЬ
127. Архай Хасар, Чаурхан хоёрыг Жамухад элч болгож очуулбал, Жамуха єгїїлрїїн: "Алтан Хучар хоёрт очиж хэл: Алтан, Хучар та нар Тэмїжин анд (найз) бид хоёрын завсарт сївээг сїлбэж, хавиргыг хатгаж юунд салгав? Тэмїжин бид хоёрыг хамт байхад тїїнийг хан эс болгосон байтал, одоо ямар санаагаар тїїнийг хан болгов? Алтан, Хучар та хоёр хэлсэн їгэндээ хїрч Тэмїжин андын сэтгэлийг амруулж, андад сайн нєхєр болж яв" гэж хэлїїлжээ.
128. Тїїний хойно, Жалама (уул)-ын євєр Єлгий булаг гэдэг газар нутаглан суугаа, Жамухын дїї Тайчар, Саарь-хээр гэдэг газар байгаа манай Жєчи-Дармалагийн адууг дээрэмдэхээр явж Жєчи-Дармалагийн адууг Тайчар дээрэмдэн одов. Їїнд Жєчи-Дармала, адуугаа дээрэмдэгдээд нєхєд нь зїрх шантарч явахгїй болмогц Жєчи-Дармала єєрєє ганцаар нэхэж, шєнє адууны захад хїрээд мориныхоо дэл дээр элгээрээ хэвтэж очоод Тайчарын нурууг хуга харван алж адуугаа буцааж аваад иржээ.
129. "Дїїгээ Тайчарыг алагдав гэж Жамуха, Жадараны арван гурван отгийг нэгтгэн тэргїїлж, гурван тїмэн цэргийг авч Алагууд, Тургагууд уулыг давж, Чингис хаанд халдахаар айсуй" гэж Ихирэс овгийн Мїлхэ-тотаг, Боролдай хоёр Чингис хааныг Хїрэлхэд байхад хэлж ирэв. Энэ мэдээг аваад Чингис хаан, арван гурван хїрээнээсээ гурван тїмэн цэргийг авч, Жамухыг угтаж мордоод Даланбалжуд гэдэг газар байлдав. Чингис хаан, Жамухад шахагдаж Онон мєрний Зээрэн гэдэг хавчилд шургаж оров. Їїнд Жамуха єгїїлрїїн: "Ононы Зээрэг хавчилд тэднийг бид шургуулав" гэж буцахдаа чинос овгийн залуусыг далан тогоонд буцалгаж, Нэїдэй цагаан гуагийн толгойг огтолж морины сїїлд чирч оджээ.
130. Жамухыг харьсны хойно тэндээс Уруд аймгийн Жїрчидэй, Мангуд аймгийн Хуйлдар нар харъяат аймгаа дагуулж Жамухаас салаад Чингис хааныг тїшиж ирэв. Хонхотаны Мэнлиг эцэг, Жамухыг дагаж байсан бєгєєд одоо долоон хєвїїнээ дагуулан, Жамухаас хагацаж, Чингис хаанд нийлэн ирэв. Жамухаас єдий улс иргэн салж, Чингис єєртєє ирэв гэж баясаж Чингис хаан, Єэлїн їжин, Хасар, Жїрхиний Сача бэхи, Тайчу нар Ононы шугуйд нийлж хуримлав. Чингис хаан, Єэлїн їжин, Хасар, Сача бэхи нарт тэргїїлэн нэжээд хундага барив. Дараа нь Сача бэхийн бага эхнэр Эбэхэйд тэргїїлэн хундаглахад Хорижин хатан, Хуурчин хатан хоёр уурлаж, "бидэнд тэргїїлэн барихгїй, яагаад Эбэхэйд эхлэн хундаглав" гэж тогооч Шихїрийг занчив. Тогооч Шихїр занчигдаад "Есїхэй баатар, Нэгїїн тайж хоёр їгїйн тул ингэж занчигдав" гэж их дуугаар уйлжээ.
131. Тэр хуримыг манай талаас Бэлгїтэй засаад, Чингис хааны морийг барьж байв. Жїрхинээс Бїри-бєх тэр хуримыг засаж байв. Гэтэл хатагин овгийн нэгэн хїн, бидний морины уяанаас цулбуур хулгайлж аваад баригдав. Бїри-бєх тэр хїнийг ємєєрч, Бэлгїтэйтэй хэрэлдэв. Бэлгїтэй їргэлж барилдах тул баруун ханцуйгаа мулталж, гараа нїцгэн гаргаж явах бїлгээ. Бэлгїтэйн нїцгэн мєрийг Бїри-бєх илдээр хага цавчив. Бэлгїтэй ингэж цавчигдсан боловч, огт ажиггїй цусаа цувриулж явахыг, сїїдэрт суугаад хуримлаж байсан Чингис хаан їзэж гарч ирээд єгїїлрїїн: "Хэнд ингэж цавчигдав" гэхэд Бэлгїтэй єгїїлрїїн: "Єглєє ийм болсон билээ. Миний тєлєє ах дїї нар муудалцах болуузай! Би алзахгїй. Миний бие ялаарь байна. Ах дїї нар сая ижилдэн найрамдаж байгаа тул миний тєлєє ах битгий муудалц, хоромхон байзна" гэв.
132. Чингис хаан, Бэлгїтэйн ятгасан їгийг їл хайхарч, хоёр этгээд (хоёр тал)-ээс модны гишїїдийг хуга татаж, айргийн бїлїїрийг сугачиж аваад зодолдож, Жїрхин нарыг ялж Хорижин хатан Хуурчин хатан хоёрыг булааж авав. [Хасар харвах тутам нэг хїнийг унагаж байв. Бэлгїтэй хєхїїртэй айргаар цохилцож явав. Тайчууд нар Бэлгїтэйг барьж аваад хасаг тэрэгнээс хїлж тавив. Унтсан хойно Бэлгїтэй, хасгийг їїрсээр хїрч ирэв. А.то] Жїрхин нар найрамдан зохилдъё гэснийг бид зєвшєєрч, Хорижин хатан, Хуурчин хатан хоёрыг буцааж єгєв. Тэр цагт Хятадын Алтан хаан, Татаарын Мэгїжин сїїлтийг эедээ їл орох тул Вангин чансанд цэрэг єгч, тэдэнтэй даруй байлд гэж явуулжээ. Вангин чансан, Мэгїжин-сїїлт тэргїїтэн Татаартай байлдаж, Улз гэдэг газар єєд адуу малын хамт тїрэн хєєж айсуй гэх мэдээг авав. Тэр мэдээг аваад,
133. Чингис хаан єгїїлрїїн: "Хэдийнээс Татаар бол бидний эцэг євгєдийг алсан єстєн иргэн билээ. Одоо энэ алалдаанд хавсралцъя" гээд Тоорил ханд элч зарж "Алтан хааны Вангин чансан, Мэгїжин-сїїлт тэргїїтэй Татаарыг Улз єєд тїрж айсуй гэнэ. Эцэг євгєдийг хорлосон єшєєт Татаартай байлдъя. Тоорил хан эцэг даруй иртїгэй" гэж явуулав. Энэ хэлийг аваад Тоорил хан єгїїлрїїн: "Хєвїїн (Чингис) минь зєв їг хэлж ирїїлжээ. Бид хавсран байлдъя" гээд гуравдугаар єдєр цэргээ цуглуулж мордоод Тоорил даруй Чингисийг угтан хїрч ирэв. Чингис хаан, Тоорил хан хоёр Сача бэхи тэргїїтэй Жїрхин нарт хэлїїлсэн нь: "Энэ байлдаанд хавсарч, эртний эцэг євгєдийг минь хорлосон Татаартай байлдахаар хамт мордъё" гэж элч явуулаад зургаан єдєр хїлээвч тэд ирсэнгїй. Хїлээж ядаад Чингис хаан, Тоорил хан хоёр, цэргээ авч Вангин чансантай хавсрахаар Улз єєд явж очвол, Улзын Хусуту шитїэн, Нарату шитїэн гэдэг газар Татаарын Мэгїжин-сїїлт тэргїїтэн татаар нар хороо бэхлэлтийг барьжээ. Чингис хаан, Тоорил хан хоёр тэрхїї Мэгїжин-сїїлт нарыг бэхлэлтээс нь барьж, Мэгїжин-сїїлтийг тэнд нь алаад мєнгєн єлгий ба тана эрдэнийн чимэгт хєнжлий нь Чингис хаан олзлон авав.
134. Мэгїжин-сїїлтийг алав гэж Чингис хаан, Тоорил хан хоёр мэдэгдвэл, Вангин чансан сонсоод маш баясаж чаутхури (чаутхурийг, хятадаар хїчит ноён гэсэн їг гэж Рашид Эддин тайлбарлажээ) гэдэг цол шагнав.
Хэрэйдийн Тоорилд ван цол шагнав. Вангин чансан, ван цол єгсєн тїїнээс хойш Тоорилыг ван гэж нэрийдэх болов. Вангин чансан єгїїлрїїн: "Мэгїжин-сїїлтийг хавсран алж, та нар Алтан хаанд их тус хийв. Энэ тусыг чинь Алтан хаанд хэлье би. Чингис хаанд їїнээс илїї цол шагнахыг Алтан хаан мэдтїгэй" гэв. Вангин чансан тийнхїї баясаж буцав. Чингис хаан Ван хаан хоёр Татаарыг хувааж аваад гэртээ харьж буув.
135. Татаарын хоргодож байсан Нарату шитїэний нутаг дээр нэгэн єчїїхэн хїїхэд орхигдсоныг бидний цэргїїд олжээ. Їзвэл, дєртэй алтан ээмэг зїїсэн ба булгаар доторлосон даж торгон элгэвч (хантааз) ємссєн ажээ. Тэр хїїхдийг Чингис хаан авчирч, Єэлїн эхэд бэлэг гэж єгєв. Єэлїн эх єгїїлрїїн: "Сайн хїний хєвїїн биз. Язгуур сайт хїний ураг биз. Таван хєвїїний дараах зургадугаар хєвїїн болгоё гээд Шигихутаг гэдэг нэр єгч асрав.
136. Чингис хааны аураг гэр (ар гэр) Харилт нуурт байсан билээ. Жїрхин нар, Чингисийн ар гэрт хоцорсон хїмїїсийг довтолж, тавин хїний хувцсыг тоноод арван хїнийг алжээ. Жїрхин нар ингэж сїйтгэв гэж бидний ар гэрт хоцрогсод, Чингис хаанд мэдэгдвэл, Чингис хаан маш хилэгнэж єгїїлрїїн: "Жїрхин нар биднийг яагаад ингэж байгаа билээ? Ононы шугуйд хуримлаж байхад тогооч Шихїрийг тэд занчив. Бэлгїтэйн мєрийг цавчив. Найрамдъя гэхэд бид Хорижин хатан, Хуурчин хатан хоёрыг буцааж єгсєн билээ. Тїїний хойно эцэг євгєдий минь хорлосон эртний єшєєт Татаарыг хавсран байлдъя гээд Жїрхин нарыг зургаан єдєр хїлээсэн боловч, тэд ирсэнгїй. Одоо бас дайсны хажуугаар дайсан болов" гээд Чингис хаан, Жїрхинтэй байлдахаар морилов. Жїрхин нарыг Хэрлэний Хєдєє аралын Долоон болдог гэдэг газар байхад дайран орвол Сача бэхи Тайчу хоёр, цєєн хїмїїсийг авч дутаав. Хойноос нь нэхэж Тэлэтї ам гэдэг газар гїйцэж, Сача бэхи Тайчу хоёрыг барив. Бариад Чингис хаан, Сача Тайчу хоёрт єгїїлрїїн: "Урьд бид юу гэж хэлэлцсэн билээ?" гэвэл, Сача Тайчу хоёр єгїїлрїїн: "Бид хэлсэн їгэндээ хїрээгїй бол їгэнд минь хїргэ" гэвэл, тэдний урьд хэлсэн їгийг сануулж, хэлсэн їгэнд нь хїргэж тэднийг бїтээж алав.
137. Сача Тайчу хоёрыг дуусгаад Жїрхиний иргэнийг хєдєлгєж ирэхэд тэдний дотор Жалайрын Тэлэгэтї баяны хєвїїн Гїн гуа, Чулуун хайч, Зэвгээ гурав байв. Гїн гуа, Мухулай (Мухули) Буха хоёр хєвїїнээ Чингист уулзуулан єгч єгїїлрїїн:
"Босгын чинь
Боол болтугай!
Босгоноос чинь
Бултаж зайлбал
Борвий нь огтол!
Їїдний чинь
Ємч болтугай!
Їїднээс чинь
Дутааж зайлбал
Элгий нь эмтэл!"
гэв. Чулуун хайч Тїнгэ Хаши хоёр хєвїїнээ уулзуулан єгч єгїїлрїїн:
"Алтан босгы чинь
Ашид сахиж байг.
Алтан босгоноос чинь
Ангид одох бол
Амий нь тасалж ал
Єргєн їїдийг чинь
Єргєж єгч байг
Єргєн їїднээс чинь
Єєр зїг явбал
Єрий нь эмтэлж ал"
гэв. Зэвгээг Хасарт єгєв. Зэвгээ Жїрхиний нутгаас Борохул нэрт хєвїїнийг олж авснаа Єэлїн эхэд уулзаж єгєв.
138. Єэлїн эх, мэргидийн олж авсан Хїчї нэрт хєвїїн ба тайчуудын бэсїдийн нутгаас олж авсан Хєхєчї, Татаарын нутгаас олж авсан Шигихутуг, Жїрхиний нутгаас олж авсан Борохул энэ дєрвєн хєвїїнийг гэр дотроо асарч байв. Єэлїн эх хєвїїддээ єгїїлрїїн: "Эднийг єдєр їзэх нїд, шєнє сонсох чих болгоё" гэв.
139. Жїрхин овгийн уг гарал нь Хабул ханы долоон хєвїїний ах нь Охинбархаг бїлгээ. Тїїний хєвїїн Сорхату Жїрхи, Жїрхиний эцэг, Хабул ханы хєвїїдийн ахмад тул харъяат иргэдийн дотроос
Эрхийдээ эрчимтэй
Элгэндээ шїїстэй
Уушгиндаа ууртай
Уруулдаа хилэнтэй
Хїчит бєх ба
Эрдэмт эрсийг
ялгаж хєвїїндээ єгєв. Ийнхїї уур омогтой, чанга зїрхтэй хїмїїс нийлсэн тул Жїрхин гэж нэрлэжээ. [Эрийн эр тєрсєн А.то] Чингис хаан, ийм омогт жїрхин нарыг доройтуулан дарж, олон арды нь єєрийн иргэн болгов.
140. Чингис хаан, нэгэн єдєр Бїри-бєх, Бэлгїтэй хоёрыг барилдуулъя гэв. Бїри-бєх Жїрхинд байсан билээ. Бїри-бєх, урьд Бэлгїтэйг єрєєсєн гараар барьж, єрєєсєн хєлєєр ташиж унагаад хєдєлгєлгїй дарж чадах бїлгээ. Бїри-бєх, улсын нэртэй бєх байсан. Энэ удаа Бїри-бєх Бэлгїтэй хоёрыг барилдуулахад Бїри-бєх їл ялагдах хїн байтал унаж єгєв. Бэлгїтэй, Бїри-бєхийг арай гэж мєрлєн дарж саарь бїс дээр гараад Чингис хааныг нїдээр хяламхийж харвал Чингис хаан хємхийгєє зуув. Бэлгїтэй ухаан олж Бїри-бєхийг агдлан барьж, цээж бєгснєєс угзран татаж нуруугий нь хугалав. Бїри-бєх, нуруугаа хугалуулаад єгїїлрїїн: "Бэлгїтэйд би їл ялагдах билээ. Хаанаас айж аргадаж зориуд унаад амиа алдав, би" гээд їхэв. Тїїний нурууг Бэлгїтэй хугалж чирч аваачаад хаяв. Хабул ханы долоон хєвїїний ахмад нь Охинбархаг, хоёрдугаар нь Бартан баатар бїлгээ. Тїїний хєвїїн Есїхэй баатар. Гуравдугаар нь Хутугт Монхор, тїїний хєвїїн Бїри-бєх, Бїри-бєх барилдахдаа Бартан баатрын хєвїїдээс илїї бєгєєд Бархагийн зоригт хєвїїдтэй нєхєрлєж явдаг бїлгээ. Улсын бєх Бїри ийнхїї Бэлгїтэйд нуруугаа хугалуулж їхэв.
141. Тїїний хойно, тахиа жил (1201 дїгээр онд) хатагин салжиуд хамтаар, Багу чорхи тэргїїтэй хатагин нар, Чирхитэй баатар тэргїїтэй салжиуд нар, Дєрвэний татаартай найрамдсан Хачиун бэхи тэргїїтэй дєрвэн нар, Алчи, татаарын Жали Буха тэргїїтэй татаар нар, Тїгэ маха тэргїїтэй ихирэсїїд, хонгирадын Тэрхэг Эмэл Алхуй нар, Чоёг цагаан тэргїїтэй горлосууд, найманаас Хїчїгїд, Найманы Буйруг хан, мэргэдийн Тогтоа бэхийн хєвїїд Хуту, ойрдын Худуга бэхи, тайчуудын Таргудай Хирилтуг, Ходун орчан [Монголын А.то] Аучу баатар нар, бусад тайчууд нар, Алхуй булаг гэдэг газар чуулаад жажирдай овгийн Жамухыг хан єргємжлєхєєр хэлэлцэж, азарга гїїг алж андгайлан тангараглаад тэндээс Эргїнэ мєрєн уруу нууж, Эргїнэд цутгах Хан мєрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг гїр хан болгож єргємжлєв. Жамухыг гїр хан (бїгдийн хан) єргємжлєєд, Чингис хаан Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцэв. Ийнхїї байлдах гэснийг горлосын Хоридай гэдэг хїн, Чингис хааныг Хїрэлх гэдэг газар байхад хїрч ирж хэлэв. Энэ хэлийг Чингис хаан аваад Ван ханд мэдэгдвэл, Ван хан сонсоод цэргээ авч даруй Чингис хаанд хїрч ирэв.
142. Ван ханыг ирмэгц, Чингис хаан Ванхан хоёр хамтарч, Жамухын эсрэг байлдахаар морилъё гэж Хэрлэн мєрєн уруу мордож, Чингис хаан, Алтан, Хучар, Даридай гурвыг манлайд явуулав. Ван хан Сэнгїн, Жаха хамбу, Билгэ бэх гурвыг манлайд явуулав. Энэ манлай явагчдын тїрїїнд бас харуул гаргаж Энэгэн Гїйлэтї гэдэг газар нэгэн суурин харуул тавив. Тїїний цаана Чихурху гэдэг газар нэгэн суурин харуул тавив. Бидний манлай болж тэргїїлэн явсан Алтан, Хучар, Сэнгїн нар Утхия гэдэг газар хїрч бууя гэж байтал, Чихурхуд тавьсан харуулаас хїн давхиж ирж "Дайсан айсуй" гэж мэдээлэв. Тэр мэдээг аваад, дайснаас тодорхой хэл мэдээ авъя гэж буулгїй угтан явж, дайсны тэргїїтэй уулзаж, "Хэн бэ?" гэж асуувал Жамухын манлай болгож явуулсан Монголын Аучу баатар, найамны Буйруг хан, мээргидийн Тогтоа бэхийн хєвїїн Хуту, ойрдын Худуга бэхи энэ дєрєв явж байна. Бидний манлай, тэдэнтэй хашхиралдан хэлэлцэж, маргааш байлдахаар тогтоод їдэш болоход буцаж голд нийлэн бууж хонов.
143. Тїїний маргааш хоёр этгээд Хїйтэн гэдэг газар учирч бие биеэ шахалцан давших, ухрах зэргээр байлдаж байв. Мєн Буйруг хан, Худуга хоёр зад (хур оруулах, шуурга шууруулах)-ын аргыг мэдэх ажээ. Тэр хоёр зад барьтал мєн їїсгэсэн арга нь тэдэн дээр бууж балчигт гулгаж явах аргагїй болоход "Бидэнд тэнгэрийн хилэн болов" гээд бутран дутаажээ.
144. Найманы Буйруг хан, Алтайн євєр Улугтаг гэдэг газрыг зорин салж хєдєлжээ. Мэргидийн Тогтоагийн хєвїїн Хуту, Сэлэнгийг зорин хєдєлжээ. Ойрдын Худуга бэхи, ой модыг хїсэж Шисгисийг зорин хєдєлжээ. Жамуха єєрєє хан єргємжилсєн иргэдийг дээрэмдээд Эргїнэ уруу буцаж хєдєлжээ. Тэднийг тэгж бутрахад Ван хан, Эргїнэ уруу Жамухыг нэхэв. Чингис хаан, Ононы зїг тайчуудын Аучу баатрыг нэхэв. Аучу баатар, улсдаа хїрээд, улсаа дїрвїїлж хєдєлгєєд Аучу баатар, Ходун орчан нар їлдсэн шилдэг цэргээ засаж, Ононы цаана байлдахаар хїлээж байжээ. Чингис хаан хїрээд тайчуудтай байлдав. Зууралдан ихэд байлдсаар їдэш болоход мєн байлдсан газар хонов. Дїрэвсэн айлууд байлдсан цэргїїдтэй хамт хїрээлж хонов.
145. Чингис хаан, тэр байлдаанд хїзїїний судсыг шархтаж цус тогтохгїй ядран зовж, нар шингэхэд мєн байлдааны газар буув. Чингисийн бєглєрсєн цусыг Зэлмэ амаар шимж, уруулаа цусдаж, бус (єєр) хїнийг итгэхгїй, єєрєє сахиж суусаар шєнє дїл болов. Цусыг ам дїїрэн балгаж асгасаар шєнє дїл єнгєрвєл Чингис хааны ухаан сэргэж єгїїлрїїн: "Цус хатаж гїйцэв. Би ундаасаж байна" гэв. Тэндээс Зэлмэ, малгай гутал, дээл хувцсаа бїгдийг тайлж, гагцхїї дотууж (дотуур ємд)-тай чармаа нїцгэнээр эсрэг дайсны дунд гїйн орж, цаана хїрээлж буусан иргэний тэргэн дээр авирч гараад эсэг (цэгээ) эрж олсонгїй. Учир нь, дїрвэж яваа айлууд гїїгээ саалгїй тавьсан ажээ. Эсэг олдохгїй тул нэгэн их хєхїїртэй таргийг авчраад Зэлмэ єєрєє бас ус олж авчирч таргийг зуурч Чингис хаанд уулгав.
Чингис хаан, гурвантаа амран ууж єгїїлрїїн: "Дотор минь саруул болов" гээд єндийж суутал, їїр цайж гэгээн болсон ажээ. Зэлмийн шимж асгасан цус, тэдний суусан орчны газрыг намаг болгожээ. Їїнийг Чингис хаан їзэж єгїїлрїїн: "Энэ юу вэ? Хол асгахгїй яасан юм бэ?" гэв. Їїнд Зэлмэ єгїїлрїїн: "Чамайг зовуурь байхад хол явахаас эргэлзэн айж сандран, залгихыг залгиад, асгахыг асгаад байсан билээ. Хэвэлд минь бас їлэмж оров" гэв. Чингис хаан бас єгїїлрїїн: "Намайг ийм болж хэвтэн байтал чи яагаад нїцгэн гїйж одов? Чи баригдвал намайг энд ингэж хэвтэнэ гэж хэлэх байсан биш її?" гэвэл, Зэлмэ єгїїлрїїн: "Би ингэж бодсон билээ. Нїцгэн яваад хэрэв баригдвал, би тэдэнд ингэж хэлнэ: Би танд орох дуртай билээ. Гэтэл манайхан їїнийг мэдэж, намайг барьж алъя гэж хувцсыг минь цєм тайлж, гагцхїї ємдийг тайлаагїй байтал, би мултарч танд дутааж ирэв гэж хэлнэ. Миний їгийг тэд їнэмшиж надад хувцас єгч асарна. Би тэгэхэд нэг морь олж унаад хїрч ирж чадах биш її? Би ингэж бодоод хааны зовсон биеийг амруулъя гэж нїд цавчих зуур шийдэж одсон билээ" гэв. Чингис хаан єгїїлрїїн: "Би одоо юу гэх вэ? Намайг урьд гурван мэргидэд хєнєєгдєж, Бурхан халдунд хоргодож, гурвантаа нэгжїїлэхэд чи миний амийг нэг авч гарлаа. Одоо чи бас хальж бїхий цусыг амаар шимж аминд минь нэг оров. Бас цангаж ядран байхад амиа єрж нїд їзсээр дайсны дотор орж ундаан авчирч аминд минь оров. Энэ гурван ачийг чинь їїрд мартахгїй" гэж зарлиг болов.
146. Єдєр болоход їзвэл, байлдахад бэлэн хоносон дайсны цэргїїд шєнєдєє бутран дутаажээ. Харин хїрээлж буусад иргэд, цэргийн хамт хурдан нїїж їл чадах учраас хєдєлсєнгїй хоцорчээ. Дїрэвсэн улсыг хурааж авчиръя гэж Чингис хаан, хоносон газраас мордож, дїрэвсэн улсыг хураан явахад нэгэн улаан дээлтэй эм хїн "Тэмїжин, Тэмїжин" гэж их дуугаар уйлан хайлан бархирахыг Чингис хаан єєрєє сонсож: "Ямар хїний эм ийнхїї уйлж байна?" гэж асуулгахаар хїн илгээв. Тэр хїн очиж асуувал тэр эм єгїїлрїїн: "Би Сорхон-шарын охин. Хадаан нэртэй. Эрийг минь энд цэргїїд барьж алах гэж байна. Эрийг минь аварч аль гэж Тэмїжинийг дуудаж уйлав" гэв. Тэр хїн буцаж ирээд Чингис хаанд тїїний їгийг єгїїлбэл, Чингис хаан сонсоод давхин очиж мориноос буугаад Хадаантай тэврэлдэв. Гэтэл эрий нь манай цэргїїд тэр завсар нэгэнт алжээ. Тэр улсыг хувааж аваад, Чингис хаан, их цэргийн хамт мєн тэнд бууж хонов. Хадааныг урин ирїїлж дэргэдээ суулгав. Маргаашийн єдєр тайчуудын Тєдєгэгийн харъяат байсан Сорхон-шар, Зэв хоёр хїрч ирэв. Чингис хаан, Сорхон-шард єгїїлрїїн:
"Хїзїїнд минь угласан
Хїнд модыг
Хєсєр хаясан
Заханд минь угласан
Заадас дєнгийг
Зайлуулж єгсєн
Эцэг мэт ачит
Эрхэм ах та
Ингэж юунд их хождож ирэв?"
гэв. Сорхон-шар єгїїлрїїн: "Би чамд дотроо гїн итгэсээр билээ. Яараад яах вэ? Хэрэв яарч урьд ирвэл тайчуудын ноёд миний хоцорсон эм, хєвїїд ба адуу малыг їнсээр хийсгэх нь магад тул би яарсангїй. Одоо хаандаа нийлж ирэв" гэв. Энэ їгийг сонсож, Чингис хаан: "Зєв" гэв.
147. Бас Чингис хаан єгїїлрїїн: "Хїйтэн гэдэг газар урагшлах, ухрах зэргээр байлдаж байхад уулан дээрээс харваж, миний байлдааны ам цагаан хул морины аман хїзїїг хэн шартуулсан бэ?" гэвэл тэр їгийг сонсож, Зэв єгїїлрїїн: "Уулан дээрээс харвасан хїн би билээ. Одоо хаан намайг
Алъя гэвэл ал
Алганы тєдий газрыг
Алаг болгож їмхийрэх
Алд бие байна.
Аваръя гэж санаад
Амий минь соёрхвол
Халд гэсэн газарт чинь
Харайж очоод би
Хар усыг цалгитал
Хад чулууг хэмхэртэл
Харь дайсныг довтолж
Хаан чамд тусалъя.
Цээлийн усыг цалгитал
Цэгээн чулууг хагартал
Чин зоригийг гаргаж,
Чингис чамд тусалъя.
Хїр гэсэн газарт чинь
Хїрч очоод би
Хїр чулууг хэмхэлье
Хїний зїрхийг шанталъя!"
гэв. Чингис хаан єгїїлрїїн: "Дайсны хїн дайсагнаж хорлож явснаа нууж худал хэлэх бїлгээ. Гэтэл чи дайсагнаж хорлосноо нуухгїй шударга хэлж байна. Ийм хїнтэй нєхєрлєж болно. Чиний Зургаадай нэрийг халж, байлдааны ам цагаан хул морины минь аман хїзїїг зэвээр харвасан тул Зэв гэж нэр єгье. Миний дэргэд зэв мэт хамгаалж яв" гэж зарлиг болов. Тайчуудаас Зэвийн ирж нєхєрлєсєн ёс ийм билээ. (Чингис єєрийн шархатсанаа далдалж, морио шархатсан мэтээр хэлж байгаа бололтой.)
151. Тїїний хойно Ван ханы дїї Эрх хар, ах Ван ханд алагдахаас айж дутаан, Найманы Инанча ханд очив. Инанча хан, цэрэг мордуулж ирэхэд Ван хан зайлж, гурван хот дамжин тэнэж, хар Хятадын Гїр ханд очив. Тэр хантай бас эв тасраад Уйгурын хот, Тангудын балгасаар хэсїїчлэн явж, таван ямаа шєрєглєн сааж, тэмээний цус ханаж идсээр арай гэж Гїсэїр нуурт хїрч ирвэл, урьд Есїхэй баатартай анд барилдсаныг Чингис хаан сэтгэж, Дахай баатар, Сїхэхэй жэїн хоёрыг элч болгон угтуулж, бас дараа нь Хэрлэний эхнээс, Чингис хаан єєрєє тосож аваад єлсєж турж ирэв гэж Ван ханд (харъяат ардаас) гувчуур татаж єгєєд єєрийн хїрээнд агуулж тэжээв. Тэр євєл хамт нїїж Чингис хаан Хубахаяад євєлжив.
152. Тэр цагт Ван ханы дїї ноёдын хэлэлцсэн нь:
"Энэ хан ах мань
Їр садан биднийг
Їнсээр хийсгэж болох
Їмхий санаа євєртєлсєн
Їл бїтэх хїн байна
Хайран ах дїїгээ
Хамран алж барав
Хар Хятадад бас
Хамгаалал гуйж шургав
Хамаг улсаа хайрлахгїй
Харгислаж зовоов.
Їїнийг яах билээ? Урьд долоон настай байхдаа мэргид иргэнд баригдаж, харлаг ишгэн дах ємсєж, Сэлэнгийн Буур хээрт очоод Мэргидийн газар будаа нїдэж амьдарч явсан билээ. Хурчахус буйруг хан эцэг нь мэргид иргэнийг байлдан дайлж, хєвїїнээ аварч ирсэн. Гэтэл энэ Тоорил бас Татаарын Ажай ханд арван гурван настай байхдаа эхийн хамт баригдаж очоод тїїний тэмээг хариулж явжээ. Тэндээс Ажай ханы хоньчийн хамт оргож гэртээ ирэв. Тїїний хойно найманаас айн дутааж, Сартаул газрын Чуй мєрнєє хар Хятадын Гїр ханд очив. Тэнд нэг жил болоод бас зайлж, Уйгур нутгаар тэнэж, Тангуд газраар зайлж, таван ямаа шєрєглєн (ямааг дэлэвчлэх буюу ишигний хошууг шєрєглєн) сааж, тэмээний цус ханаж идсээр ганц сохор халиун морьтой, Тэмїжинд ядаж ирвэл, Тэмїжин хєвїїн, гувчуур татаж тїїнийг тэжээв. Гэтэл, одоо тэр ингэж явснаа мартаад ємхий элэг євєртєлж явна" гэж хэлэлцэв. Энэ хэлэлцсэн їгийг Ван ханд Алтан ашуг уламжлан айлтгав. Алтан ашугийн хэлсэн нь: "Би энэ хуувь ярианд оролцсон билээ. Гэтэл, хан чамайг тэвчиж чадахгїй тул хамаг сонссоноо айлтгав" гэжээ. Тэр їгийг хэлэлцсэн Элхудур, Хулбари, Арин тайж зэргийн дїї ноёдыг Ван хан бариулав. Ван ханы дїї Жаха хамбу амжин дутааж, Найманд очив. Баривчлан авсан дїї нараа Ван хан нэгэн гэрт оруулж єгїїлрїїн: "Уйгар нутгаар тангуд газраар яаж явсан гэж та нар хэлсэн бэ? Та нар муусайн юу гэж бодов?" гээд нїїрт нь нулимж, гэрт байсан ард цємийг босгон нулимуулж, тэдний хїлгийг тавиулав.
153. Тэр євєл євєлжиж, нохой жилийн (1202 оны) намар, Чингис хаан, цагаан татаар, алчи татаар, тутауд татаар, алухай татаар нартай Далан нэмїргэ гэдэг газар байлдахын урьд Чингис хаан, цааз тогтоож зарласан нь: "Дайсныг дарах цагт олзонд бїї саатагтун. Дайсан нэгэнд дарагдвал тэдний юм хэзээ ч бидний олз болох тул хуваалдаж амжина. Хэрэв бид ухрахад хїрвэл анх довтолсон байрандаа даруй эгж ирвэл зохино. Уг байрандаа эгж ирээгїй хїнийг алтугай" гэж ийм засаг тогтоож зарлав. Далан нэмїргэ гэдэг газар татаартай байлдаж тэднийг дутаалгав. Тэднийг нэхэн байлдаж, Улхуй шилїгэлжид гэдэг газар эзлэн дагуулав. Цагаан татаар, алчи татаар, тутауд татаар, алухай татаар нарын эрхтэн (дээд язгууртан)-ийг дарж харъяат нарыг эзлэх цагт тогтоосон цаазыг Алтан Хучар Даридай гурвуул зєрчиж, олзонд шунан байлдаанаас саатжээ. Хэлсэн їгэндээ хїрсэнгїй, тогтоосон цаазыгдагасангїй гэж Зэв Хубилай хоёрыг явуулж, тэдний олзолсон адуу ба юмыг бїрнээ хураан авахуулав.
154. Татаарыг сєнєєж, бїгдийг эзэлсэн хойно, улс иргэний нь яах тухай Чингис хаан, алтан ургаа цуглуулж нэг гэрт ороод их зєвлєлдєєнийг хийв. Тэдний зєвлєсєн нь:
"Эрт цагаас нааш
Эцэг євгєдийг минь хорлосон
Энэ муусайн татааруудыг
Эгнэгт дуусгахын тул
Тэрэгний булд хэмжиж
Їгїй хийж устгая.
Їлдсэн эхнэр хїїхдийг
Їїд бїрд хувааж
Їїрдийн боол болгоё"
гэж зєвлєлдєж тогтоод, гэрээс гарвал татаарын Их-Чэрэн, Бэлгїтэйгээс асууруун: "Та нар ямар їг зєвлєлдєв?" гэвэл Бэлгїтэй єгїїлрїїн: "Та бїгдийг тэнхлэгийн цїїд хэмжиж, тїїнээс єндєр нуруутныг цємийг хядахаар тогтов" гэв. Бэлгїтэйн энэ їгийг сонсоод Их-Чэрэн, олон татаарт тунхаг зарлаж, хороо бэхлэлтэд цуглуулав. Тэдний бэхлэлтийг эвдэхийн тул манай цэргїїд маш хохиров. Бэхлэлтэд цугласан татааруудыг арай гэж эзлэн авч тэнхлэгт чацуулан хядахад татаар нар хїн тутам "Дэр авч їхье" гэж хутга ханцуйлж байсан тул тїїнээс бас манай цэргїїд их хохирчээ. Тэдгээр татаар нарыг тэнхлэгт чацуулан хядаж дуусаад Чингис хаан зарлиг болруун: "Бид ургаараа их зєвлєлдєєн хийснийг Бэлгїтэй гаргаж хэлээд бидний цэргїїдэд маш их хохирлыг учруулав. Їїнээс хойш их эе зєвлєлдєєнд Бэлгїтэйг бїї оруул. Зєвлєлдєєн хийж байхад, Бэлгїтэй, гаднах їйлийг захирч, хэрїїл ба хулгай худлын заргыг шїїж байтугай. Зєвлєлдєєн тєгсєж, сархад уусны хойно Бэлгїтэй Даридай хоёр сая орж болно" гэж зарлиг болов.
155. Тэр цагт татаарын Их-Чэрэнгийн охин Есїгэнийг Чингис хаан єєрийн хатан болгож авав. Есїгэн хатан Чингис хааны єршєєлд орж єгїїлрїїн: "Хаан соёрхвол, намайг хїнд бодож асрах биз. Миний эгч Есїй надаас дээр, хан хїнд зохиолдох гоо бїлгээ. Гагцхїї саяын будлианд хааш одсоныг мэдэхгїй" гэвэл Чингис хаан єгїїлрїїн: "Эгч чинь їнэхээр чамаас гоо бол тїїнийг эрїїлье. Эгчээ ирвэл чи зайлж сууриа єгєх її?" гэв. Есїгэн хатан єгїїлрїїн: "Хаан соёрхож, эгчийг минь авчирч уулзуулбал, би эгчдээ даруй зайлъя" гэв. Энэ їгэнд Чингис хаан тунхаг зарлаж эрїїлбэл Есїй хатан, єєрийн хїргэнтэй хат ойд дутааж явахыг бидний цэргїїд їзэж Есїй хатныг барьж авчирсан ба эр нь дутаажээ. Есїгэн хатан, эгчээ їзээд хэлсэн їгэндээ хїрч босоод суусан сууриндаа суулгаж, єєрєє доод этгээд (доод тал)-д суув. Есїгэн хатны хэлсэнтэй адил, Есїй хатан їнэхээр гоо тул Чингис хаан анхааран єршєєж, хатдын зэрэгт суулгав.
156. Татаар нарыг довтлон дуусгаж, нэгэн єдєр Чингис хаан, гэрийн гадна Есїй хатан, Есїгэн хатан хоёрын дунд сууж унд ууж байтал, Есїй хатан ихэд санаа алдав. Їїнд Чингис хаан дотроо сэжиг авч, Боорчи Мухулай хоёр ноёныг урьж ирїїлээд єгїїлрїїн: "Та хоёр энд чуулсан бїх ардыг аймаг аймгаар нь болго. Бус аймгийн хїнийг єєрийн аймагт бїї їлдээгтїн" гэж зарлиг болов. Тэгээд бїх ардыг аймаг аймгаар ялгавал нэгэн залуу сайн эр аймаггїй їлджээ. "Чи юун хїн бэ?" гэж асуувал, тэр хїн єгїїлрїїн: "Татаарын Их-Чэрэнгийн охин Есїйг авсан хїргэн билээ. Дайсанд талагдахад айж дутаан явсан бїлгээ. Одоо дайн амарлив гэж сэтгэж ирээд олон ардын дотор танигдахгїй биз гэж санаж явлаа" гэв. Энэ їгийг Чингис хаанд мэдїїлбэл, хаан зарлиг болруун: "Тэр хїн хорт сэтгэл євєрлєж ганцаар тэнэсээр одоо энд ирсэн ажээ. Тэр мэт этгээдийг хэдийний тэнхлэгт чацуулж хядсан биш її. Юунаас буцна. Нїднээс далд болго" гэсэнд тїїнийг даруй алав.
157. Мєн нохой жил (1202) Чингис хааныг татаартай байлдаж бай цагт Ван хан, мэргидийг довтлохоор мордож, Тогтоа бэхийг Баргуужин тєхїмийн зїг їлдэн хєєж, Тогтоагийн их хєвїїн Тєгс бэхийг алж, Тогтоагийн Хутугтай Чаалун хоёр охиныг ба хатдыг олзлон авч, Хуту Чулуун хоёр хєвїїний нь харъяат иргэдийн хамт эзлэн авсан боловч, энэ олзноос Чингис хаанд юухныг ч эс єгєв.
158. Тїїний хойно Чингис хаан, Ван хан хоёр найманы хїчїгїдийн Буйруг хантай байлдахаар морилж, Улуг тагийн Сохог ус гэдэг газарт хїрвэл, Буйруг хан байлдан ядаж, Алтай даван хєдлєв. Чингис хаан Ван хан хоёр Сохог уснаас Буйруг ханыг нэхэж Алтай давуулан Хумшингирийн Їрїнгї гол уруу хєєж явав. Гэтэл, тэдний Еди-Тоблуг нэрт ноён, харуул харж яваад бидний харуулын цэрэгт хєєгдєж уул єєд дутаахад олом нь тасарч баригдав. Буйруг ханыг Їрїнгї гол уруу хєєн оруулж, Хишилбаши нуурт гїйцэж тїїнийг тэнд сєнєєв.
159. Тэндээс Чингис хаан Ван хан хоёр буцаж ирэхэд найманы Хїгсэї сабраг баатар, Байдраг голын билчирт цэрэг засаж байлдахаар тосож байсан ажээ. Чингис хаан Ван хан хоёр мєн байлдахаар цэргээ засаж иртэл, нэгэнт їдэш болсон тул маргааш байлдъя гэж засацгааж хонов. Гэтэл, шєнийн цаг Ван хаан, буусан газартаа гал тїлж орхиод, Хар сїїл голыг єгсєн хєдєлжээ.
160. Тэр шєнє Жамуха, Ван хантай хамт хєдєлж яваад Ван ханд єгїїлрїїн: "Тэмїжинд хэдийнээс наймантай харилцаатай байсан билээ. Одоо бидэнтэй хамт эс хєдлєв.
Хан! Хан! Би бол
Хамаагїй хол нисэхгїй
Хайргуна шувуу мэт
Хамт нэг газар байна.
Харин миний анд Тэмїжин бол
Харьж нисэх шувуу мэт
Хааш яаш урван єднє.
Хан чамаас одоо салж
Харь найманд очих гэж
Харсаар зориуд хоцров"
гэвэл, Жамухын їгийг сонсож, Убчигдайн Хїрэн баатар єгїїлрїїн: "Чи юун дэмий зусардаж, шударга ах дїїгээ ховлон хачилж байна вэ?" гэв.
161. Чингис хаан, тэр шєнє тэнд хоноод маргааш єглєє байлдах гэж босвол Ван ханы буусан газар хов хоосон болсон тул "Харин чи биднийг мэхэлж бууцанд хаясан байна" гээд Чингис хаан хєдєлж, Эдэр Алтайн бэлчрээр гэтэлж сааталгїй явсаар Саарь хээрт очиж буув. Тэндээс Чингис хаан Хасар хоёр, найманууд ямар тєвєг учруулсныг мэдсэн боловч, їїнийг нэг ч хїнд хэлсэнгїй.
162. Найманы Хїгсэї Сабраг баатар, Ван ханы хойноос нэхэж, Сэнгїмийн эм, хєвїїд ба эд хєрєнгє, албат ардыг цєм булаан авч, бас Ван ханыг Тэлэгэтї амсар гэдэг газар байхад нэхэн байлдаж, зарим албат иргэн ба адуу малыг булаан аваад буцжээ. Ван ханыг дагаж явсан мэргидийн Тогтоагийн Хуту Чулуун хоёр хєвїїн, тэр завшааныг тохиолдуулж, албат иргэнээ авч Сэлэнгийг чиглэн хєдлєєд эцэгтээ нийлэн очив.
163. Ван хан, найманы Хїгсэї сабраг баатарт дийлэгдээд Чингис хаанд элч явуулж хэлїїлсэн нь: "Найманд эд хєрєнгє ба эм, хєвїїдээ булаагдав, би. Хєвїїн чамаас дєрвєн хїлэг баатраа ирїїлэхийг гуйя. Миний албат иргэн ба эд хєрєнгийг аварч єгнє її" гэжээ. Чингис хаан цэрэг засаж, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дєрвєн хїлэг баатраа цэргийн хамт илгээв. Энэ дєрвєн хїлэг баатрыг ирэхийн урьд Улаан хус гэдэг газар Сэнгїм байлдаан хийж байгаад мориныхоо гуяыг шархдуулж баригдахад хїрч байтал, Чингисийн дєрвєн хїлэг очиж тїїнийг авраад албат хєрєнгє ба эм, хєвїїд бїгдийг аварч єгєв. Тэр цагт Ван хан єгїїлрїїн: "Урьд Тэмїжиний сайн эцэг Есїхэй баатар миний бутарсан улсыг аварч цуглуулж єгсєн билээ. Одоо хєвїїн Тэмїжин бас дєрвєн хїлэг баатраа явуулж, миний алдагдсан улсыг аварч олж єгєв. Ач хариулахыг тэнгэр газрын ивээл мэдтїгэй" гэв.
164. Бас Ван хан єгїїлрїїн:
"Анд Есїхэй баатар минь
Алдагдан барсан улсы минь
Аварч цуглуулж єгсєн билээ.
Тїїний ууган хєвїїн
Тэмїжин Чингис хаан
Тэнэж бутарсан улсы минь
Тэтгэж хурааж єгєв.
Энэ эцэг хєвїїн хоёр эл улсы минь тэтгэж
Хэний тєлєє зїтгэж
Юуны тєлєє зовж байгаа билээ?
Єтєлсєн євгєн би
Єндєр уулыг тїшиж
Євс хагдыг дэрлэж
Єєд болж одвол
Єнєр олон улсы минь
Євлєн хэн эзлэх вэ?
Хан Тоорил би
Ханат гэрээс салж
Хадат гэрт очвол
Хамаг хураасан улсы минь
Харж хамгаалж байх хїн
Хаана хэн байх билээ?
Эзэн Тоорил би
Эсгий гэрээс холдож
Энгэр гэрт очвол
Энхрийлж хураасан улсы минь
Эзэлж хэн захирах билээ?
Тєрсєн дїї нар байвч
Тєр барьж чадахгїй
Тєв сайн авиргїй
Тївэг ихтэй хїн бий.
Ганц хєвїїн Сэнгїм байвч, тїїнд хань болох хїнгїй тул Тэмїжинийг Сэнгїмийн ах болгож, хоёр хєвїїнтэй болоод сэтгэл амар сууя" гэв. Тэгээд Чингис хаан Ван хоёр хоёр, Туул голын хар шугуйд нийлж эцэг хєвїїн болж ёслов. Эрт єдєр Есїхэй баатартай Ван хан анд бололцсон тул Ван ханыг эцэг мэт їзэж, ийнхїї эцэг хєвїїн бололцсон билээ, Энэ тухай хэлэлцсэн їг нь:
"Харь дайсантай тулахад
Хамт нийлж байлдъя
Хадны гєрєєсийг авлахад
Хавсарч нийлж явъя" гэв.
Бас, Чингис Ван хан хоёр хэлэв:
"Хорт могойн хэл
Хооронд минь хутгаж
Хов жив оруулбал
Холдож салалгїй, харин
Хоёр нїїрээр учирч
Хор хєнєєлийг тасалж байя.
Араат могойн шїд
Амрагийн хооронд орж
Ая эвийг эвдвэл
Атаат сэтгэл тєрєлгїй
Ам хэлээрээ уулзан ярьж
Аливаа учрыг олж байя"
гэж бат їгээ барилдаж, амраглан явав.
165. Тїїний хойно, амраг дээр давхар амраг болъё гэж Чингис хаан сэтгэж, Зїчид Сэнгїмийн дїї Чаур бэхийг гуйж, бас Сэнгїмийн хєвїїн Тусахад єєрийн Хожин бэхийг арилжин єгье гэж гуйвал, Сэнгїм биеэ ихэмсэглэн сэтгэж єгїїлрїїн: "Миний ураг тэднийд очвол, ямагт хатавчинд хоймор харж суух болно. Тэдний ураг бидэнд ирвэл, хоймор сууж хатавч харах болно" гэж ихэмсэглэн, биднийг доромжлон хэлж, Чаур бэх дїїгээ єгєхийг зєвшєєрсєнгїй. Їїнд Чингис хаан дотроо Ван хан, Нялха-Сэнгїм хоёрт дургїй болжээ.
166. Тэгж дургїй бололцсоныг Жамуха мэдэж, гахай жилийн (1203) хавар Жамуха, Алтан, Хучар, Хар хятадын євєгжин ноёхон, Сїбээдэй-Тоорил, Хачиун бэхи нар эелдэн нийлэлдэж нїїгээд Жэжээр єндрийн хярын Бэрхэ Элэтэд очиж Нялха-Сэнгїмтэй уулзаад, Жамуха ховлон єгїїлрїїн: "Миний анд Тэмїжин, найманы Даян ханд элч илгээж їргэлж харилцаатай байдаг билээ.
Тэр,
Ам хэлэндээ
Аав хєвїїн гэдэг боловч
Авир санаа нь
Адвиш єєр бишїї
Тїїнд итгэж байна уу? Хожидвол та нар юу болохоо мэдэж байна уу? Та нар Тэмїжинтэй байлдахаар мордвол би хажуунаас оролцъё" гэжээ. Алтан Хучар хоёр єгїїлрїїн: Бид:
Єэлїн эхийн єнчин хєвїїдийн
Ахы нь алж
Дїїгий нь дїїжилж
єгье" гэжээ. Хар хятадын Євєгжин ноёхон єгїїлрїїн:
"Гары нь барьж
Хєлий нь хїлж
єгье" гэжээ. Тоорил єгїїлрїїн: "Арга сївэгчилж Тэмїжиний улсыг булааж авъя. Улсаа автвал тэр яах ч аргагїй болно" гэжээ. Хачиун бэхи єгїїлрїїн: "Нялха-Сэнгїм хєвїїн чамайг сэтгэж, чиний тєлєє уртын їзїїрт, гїний ёроолд хїрэхээс буцахгїй" гэжээ.
167. Эдгээр їгийг Нялха-Сэнгїм, эцэг Ван хандаа Сайхан-Тодэ гэгч хїнээр хэлж илгээв. Энэ їгийг Ван хан сонсоод єгїїлрїїн: "Тэмїжин хєвгїїнд тийм муу сэтгэж яаж болно? Бид, Тэмїжин хєвїїнээр тулгуур болгож байгаа атал, тїїнд муу санавал тэнгэр биднийг таалахгїй. Жамуха хэзээнээс тэнэмэл чалчаа хїн билээ. Тэр дэмий зєв бурууг хэлж байна" гэж эс таалан буцаажээ. Бас Сэнгїмийн хэлїїлсэн нь: "Амьд хїн, ам хэлээрээ хэлж байхад аав та яагаад итгэдэггїй билээ?" гэж дахин хїн явуулж хэлїїлж ядаад эцэст нь єєрийн биеэр ирж эцэгтээ єгїїлрїїн: "Одоо чамайг амьд байхад биднийг тэр тоомсорлохгїй байна. Хэрэв хан эцэг чамайг цагаан идээнд цацаж, хар маханд хахвал, Харчахус-Буйруг хан эцгийн зовж хураасан улс, зїдэж байгуулсан тєрий чинь бидэнд мэдїїлэхгїй болуузай" гэжээ. Ван хан єгїїлрїїн: "Їр хєвїїнээ яаж хєнєєх вэ? Їнэхээр тулгуур болж байгаа тїїнд муу сэтгэвэл, тэнгэр биднийг їл таалах болно" гэвэл, хєвїїн Нялха-Сэнгїм уурлаж їїд хаян гарав. Жич, Ван хан, хєвїїн Сэнгїмийг хайрлаж урьж ирїїлээд єгїїлрїїн: "Тэнгэрт їл таалагдахаас айж хєвїїнээ яаж хєнєєх вэ? гэсэн билээ. Та нар чадах бол юу їйлдэхээ єєрсдєє мэдтїгэй" гэжээ.
168. Тэндээс Сэнгїм єгїїлрїїн: "Мєнєєхєн тэд, манай Чаур бэхийг гуйж байсан билээ. Одоо "Багалзуур ид" гэж єдєр болзож ирїїлээд тїїнийг барьж авъя" гэв. ("Багалзуур идэх" гэх нь хонины багалзуур махыг ид гэсэн їг биз. Залуу эр эм гэрлэсэн єдрєєс эхлэн гурван хоног хонины хїзїї багалзуурыг хувааж идэх заншил Монгол газар одоо ч хїртэл байна. Хїзїї багалзуурын яс маш бат хэлхээтэй байдаг тул їїгээр эр эмийн бат холбоог бэлэгджээ. Иймийн тул "Багалзуур ид" гэх нь эр эм болох хурим хийе гэсэн їг биз). Тэгж хэлэлцэж тогтоод "Чаур бэхийг єгье. Багалзуур идэхээр ирэгтїн" гэж Чингист хїн илгээв. Тэр ёсоор Чингис хаан, арван хїн дагуулж, Ван ханд очих замын зуур Мэнлиг эцгийн гэрт хоновол, Мэнлиг эцэг єгїїлрїїн: "Мєнєєхєн бид Чаур бэхийг гуйвал, биднийг доромжилж єгсєнгїй билээ. Одоо багалзуур ид гэж гэнэт урих нь жигтэй. Саяхан ихэмсэглэн биднийг тоохгїй байсан хїмїїс, гэнэт яагаад Чаур бэхийг єгєх болов? Їїнд сэжигтэй явдал байна. Хєвїїн чи болгоомжлох хэрэгтэй. Одоо хавар болов. Бидний адуу туранхай байна. Адуугаа таргалмагц очъё гэж шалтаглаж, энэ хэргийг хойш тавивал ямар?" гэсэнд Чингис хаан, тїїний їгийг авч єєрєє очсонгїй, Бухатай, Хиратай хоёрыг "Багалзуур ид" гэж явуулаад Чингис хаан, Мэнлиг эцгийн гэрээс буцав. Бухатай Хиратай хоёрыг очмогц, Сэнгїм нар "Бидний хэрэг мэдэгдэв. Маргааш эрт хамарч баръя" гэв.
169. Тийнхїї барих гэж хэлэлцэж тогтсоныг Алтаны дїї Их-Чэрэн гэртээ ирж єгїїлрїїн: "Маргааш єглєє Тэмїжинийг барихаар шийдэв. Энэ їгийг хїргэсэн хїнд Тэмїжин юугаа ч хайрлахгїй єгєх биз" гэвэл, тїїний эм Алахчит єгїїлрїїн: "Чиний энэ дэлэм їг, алд хэл чинь юун болно? Хїн сонсож їнэмшїїзэй" гэв. Энэ їгийг сїї хїргэхээр ирсэн тэдний адууч Бадай сонсож буцав. Бадай харьц ирээд нєхєр адууч Хишилигт Чэрэнгийн їгийг хэлбэл, Хишилиг єгїїлрїїн: "Би бас очиж учрыг мэдье" гэж Чэрэнгийн гэрт очвол Чэрэгийн хєвїїн Нарийн-гэгээн, гадна сууж сумаа зїлгэж байна. Нарийн-гэгээн єгїїлрїїн: "Манайхан сая юу гэж ярьсан бэ? Хэлээ татаж, амаа барьж яваасай" гэжээ. Тэгээд Нарийн-гэгээн, бас адууч Хишилигт єгїїлрїїн: "Мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр морийг барьж авчир. Уяж хоноод єглєє эрт мордоно" гэжээ. Хишилиг ирж Бадайд єгїїлрїїн: "Тугаар (сая)-ын чинь хэлсэн їнэн болов. Одоо бид хоёр, Тэмїжинд хэл хїргэе" гэж їг барилдаж, мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр морийг барьж, их гэрийн гадна уяад мєн їдэш хонинд орж нэгэн хурга алаад исэр (ор)-ээ тїлж чанаад мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр бэлэн уясан морийг унаж тэр шєнєдєє Чингис хаанд давхиж ирэв. Бадай Хишилиг хоёр, Чингисийн гэрийн араас Их-Чэрэнгийн єгїїлсэн їг ба тїїний хєвїїн Нарийн-гэгээний сумаа зїлгэж бэлдэж байсан хийгээд мэргидийн цагаан, ам цагаан хээр хоёр морийг барьж уя гэсэн бїх їгийг Чингис хаанд хэлж єгєв. Бас Бадай Хишилиг хоёр єгїїлрїїн: "Чингис хаан соёрхвол, бидний їгэнд эргэлзэх явдалгїй. Хамран ирж таныг баръя гэж хэлэлцэж тогтсон нь магадтай їнэн" гэв.
ХЭРЭЙД УЛСЫН МЄХСЄН НЬ
170. Тїїнийг сонсоод Чингис хаан Бадай Хишилиг хоёрын їгийг итгэж, мєн шєнє шадар байсан итгэлт нєхдєд мэдэгдээд, юм хїмээ орхиж, хєнгєвчлєн мордов. Мау єндрийн хярд гарч явахад хойноо урианханы Зэлмээг цагдах харуул болгон тавив. Тэгж явсаар маргаашийн єдєр наран хэлбийхэд Хархалзан элээт хїрч їдлэн буув. Тэнд їдэлж байтал, Алдчидайн агтагч Чихитай Ядир хоёр сайхан бэлчээрт агтаа адуулж яваад Мау єндрийн єврєєр Улаан бургадыг дайран ирж яваа дайсны тоосыг їзэж, агтаа яаравчлан хєєж ирсэнд ажиглан харвал, їнээр Мау єндрийн єврєєр Улаан Бургад гэдэг газарт тоос гарч байна. чингис хаан, тэр тоосыг їзэж, Ван хан нэхэж айсуй гэж агт морьдыг бариулж ачаалан хєдлєв. Хэрэв тэр тоосыг урьдаас їзээгїй бол гэнэдэж болох билээ. Тэр цагт Ван хантай Жамуха ирж явсан ажээ. Ван хан, Жамухаас асууруун: "Тэмїжин хєвїїнд бидэнтэй байлдаж чадмаар ямар хїмїїс байна?" гэвэл, Жамуха єгїїлрїїн: "Урууд, мангууд нар тїїнийг дагаж байгаа. Бодвол тэд байлдах биз.
Тойрч ирээд
Довтлон буудан
Ташаалдаж ирээд
Даран ордог
Бараан алаг тугийг
Барьж явдаг
Бачит тэдгээр иргэн
Бага наснаас эхлэн
Байлдаж мэргэжсэн тул
Ван хан та
Баахан болгоомжилбол зїйтэй" гэжээ.
Тэр їгийг сонсоод Ван хан єгїїлрїїн: "Тийм бол бид анханд Хадагиар толгойлуулан, Жїрхиний баатруудыг оруулъя. Тїїний хойноос тїмэн тїбэгэний Ачиг-Ширїнг оруулъя. Тїїний хойноос Олан дунгайдын баатруудыг оруулъя. Тїїний хойноос Ван ханы мянган торгон цэргийг удирдан Хориширэмїн тайж довтолтугай. Тїїний хойноос бидний их гол хїчин оръё" гэв. Бас ван хан єгїїлрїїн: "Жамуха дїї чи бидний бїх цэргийг зас (захирагтун)" гэвэл, Жамуха, олноос онцгой гарч нєхдєдєє єгїїлрїїн: "Ван хан, бїх цэргээ намайг захир гэж байна. Би Тэмїжин андтай байлдан ядаж байхад намайг харин цэргээ захир гэнэ. Їзвэл, Ван хан, надаас хэтрэхгїй дорой бєгєєд тїр нєхєрлєх хїн байна. Тэмїжин андад хэл оруулъя. Анд хатуужтугай" гэж Жамуха, Чингис хаанд эчнээгээр (далдуур) хїн явуулж хэлїїлсэн нь: "Ван хан, надаас асуув. "Тэмїжин хєвїїнд бидэнтэй байлдах ямар хїн бий?" гэж асуувал, би: "Уруул Мангуд тэргїїтэй хэцїї баатрууд бий" гэж хэлбэл, Ван хан Жїрхиний баатруудыг манлай болгож томилов. Тїїний хойноос Тїмэн Тїбэгэний Ачиг-Ширїнг томилов. [Тїїний хойноос] Олан дунгайдыг томилов. Тїїний хойноос Ван ханы мяган торгон цэргийн ноён Хориширэмїн тайжийг томилов. Тїїний хойноос Ван хан, их гол цэргээ авч орно гэнэ. Бас Ван ханы хэлсэн нь: "Жамуха дїї, эдгээр бїх цэргийг захир" гэж надад итгэж хэлнэ. Їїнээс їзвэл, [энэ Ван хан] хялбархан нєхєр ажээ. Цэргїїдээ єєрєє захирч їл чадна. Би Тэмїжин андтай урьд байлдахад давдаггїй билээ. Гэтэл Ван хан, надаас дорой хїн байна. [Иймийн тул] Анд чи бїї ай. Хатууж" гэж илгэжээ.
171. Энэ мэдээг сонсоод, Чингис хаан єгїлрїїн: "Уруудын Жорчидай авга чи юу гэж бодно? Чамайг манлай болгож явуулъя" гэвэл Жорчидайг хариу хэлэхийн урьд Мангудын Хуилдар сэцэн єгїїлрїїн: "Тэмїжин андын ємнєєс би байлдъя. Миний хойно хоцорсон єнчин хєвїїдийг асрахыг Тэмїжин анд мэдтїгэй" гэв. Жордийг асрахыг Тэмїжин анд мэдтїгэй" гэв. Жорчидай єгїїлрїїн: "Чингис хааны ємнєєс бид урууд, мангуд манлайлан хатгалдъя" гэжээ. Тэгээд Жорчидай Хуилдар хоёр урууд, мангуд [цэрэг]-аа жагсааж, Чингис хааны ємнє мордохыг бэлтгэв. Тэгж байтал, Жїрхинээр толгойлуулсан дайсан хїрч ирэв. Тэднийг ирмэгц урууд, мангуд нар угтан байлдаж Жїрхинийг дарав. Гэтэл бас Тїмэн тїбэгэний Ачиг-Ширїн довтолж ирэв. Ачиг-Ширїн, Хуилдарыг шархтуулж хадны хавчилд мориноос унагав. Їїнийг їзээд мангуд нар буцаж Хуилдарыг хамгаалав. Жорчидай урууд цэргээ удирдан байлдаж, Тїмэн тїбэгэнийг дараад цааш нэхэхэд Олан дунгуйд эсэргїїцэн довтлов. Жорчидай бас дунгайдыг дарав. Цааш нэхэхэд Хориширэмїн тайж, мянган торгудаа удирдан угтаж байлдвал бас Жорчидай, Хориширэмїн тайжийг мохоож дарахад Сэнгїм, Ван хан эцгээс зєвшєєрєл авалгїй эсэргїїцэн байлдаж, энгэсэг хацраа шархтаж унажээ. Сэнгїмийг шархтаж унахад хэрэйд бїгдээр тїїн дээр цуглаж очив. Тэднийг ийнхїї дарж шингэх наран, уул ташиж байхад манай цэрэг эргэж шархтсан Хуилдарыг унасан газраас аваад харьж ирсэнд мєн їдэш Чингис хаан, Ван хаантай байлдсан газраас хєдлєн зайлж хонов.
172. Тэнд хоноод маргааш їїр цаймагц, (хїмїїсээ) бїртгэвэл Єгэдэй, Борохул, Боорчи гурав їгїй ажээ. Чингис хаан єгїїлрїїн: "Єгэдэйтэй итгэлт нєхєр Боорчи Борохул хоёр хоцорчээ. Амьдравч, їхэвч тэр хоёр тїїнээс хагацахгїй" гэв. Манай цэргїїд шєнє морьдоо барьж хонов. Чингис хаан: "Хэрэв дайсан халдаж ирвэл байлдъя" гэж цэргээ бэлхэн байлгав. Єдєр гэгээн болоход хойноос нэг хїн хїрч ирэв. Їзвэл Боорчи ажээ. Чингис хаан, євчїїгээ дэлдэж: "Мєнх тэнгэр мэдтїгэй" гээд Боорчийг дуудаж асуувал, тэр єгїїлрїїн: "Байлдаанд миний морь шархтаж унасан тул, би явган гїйж явтал хэрэйдїїд Сэнгїмийн дээр цуглаж байх чєлєєгєєр ачаагаа хєглїїлсэн морийг олж бариад ачааг огтлон хаяж янгирцаг дээр нь унаад би єєрийн цэргийн мєрийг мєшгєн явсаар хїрч ирэв" гэв.
173. Бас хоромхон зуур болоод нэгэн морьтой хїн айсуй харагдав. Їзвэл, нэгэн хїн мэт байтал, дор нь хїний хєл мэт юм унжилзаж байна. Хїрч ирэхэд їзвэл, Єгэдэйн хойно Борохул сундалж (Єгэдэйг Борохул, эмээл дээрээ дїїрч) ирэв. Борохулын амны завжнаас цус цувирч байна. Учир нь Єгэдэйн хїзїї суманд шархтсан тул Борохул, тїїний асгарсан цусыг амаар шимж, зангирсан нєжийг завжаар цувируулж ирэв. Чингис хаан їзээд нїднээс нулимс цувируулж сэтгэлээ зовж, даруй гал тїлїїлээд шархыг хайрч, Єгэдэйд унд єгч уулгаад, дайсан ирвэл байлдъя гэж хїлээж байв. Борохул єгїїлрїїн: "Мау єндрийн єврєєр Улаан Бургадын зїг цааш дайсны тоос суунаглаж далд оров" гэвэл Борохулын тэр їгийг сонсоод: "Дайсан хэрэв халдаж ирвэл бид хатгалдан байлдах билээ. Дайсан тийнхїї дутаасан бол бид цэргээ засацгааж нэхье" гэж хєдлєв. Тэндээс хєдлєєд Улхуй шилїгэлжид [гэдэг голыг] чиглэн явж Далан нэмїргэ хїрэв.
174. Тэнд хойноос Хадаан-Далдурхан, эм хєвїїдээс салж хагас болж ирэв. Хадаан-Далдурхан ирээд Ван ханы їг гэж єгїїлрїїн: "Ван хан, хєвїїн Сэнгїмийг энгэсэг хацраа суманд шархтаж унахад дээр нь ирж хэлсэн нь:
"Хєндлєний хїнийг
Хєнєєх гээд
Хєєрхий биеэ
Хєсєрдїїлэв, чи
Хажуугийн хїнийг
Халдах гээд
Хацар энгэсгээ
Хатгуулав, чи
Хайрт хєвїїний
Хатгагдсаны тєлєє
Харь дайсныг
Халдан довтолъё"
гэвэл, Ачиг-Ширїн єгїїлрїїн:
"Эзэн хан минь
Эрхбиш болоомжилж айлд
[Эзэн хан тэргїїлэн
Энгийн харц бїгдээр]
Эс заяасан хєвїїний
Эрэл мєрєєдєл болж
Элдэв арга хийлгэж
Эвий бавий хэмээн залбирах бєлгєє
Энэ залбирал бїтэж
Эхээс тєрсєн заяасан
Эрхэм хєвїїн Сэнгїмийг
Энхрийлэн асарч сувилъя
Монгол (Мєн гол)-ын олонх, Жамуха, Алтан, Хучар нарыг дагаж бидний энд бий. Тэмїжинийг дагаж гарсан монголчууд хаана холдох вэ? Морин унаатан, модон нємєртєн болов тэд (хїн бїр дєнгєж ганц морьтой бєгєєд гэргїй учраас модны нємєрт хоргодож байгаа). Тэднийг дагаж эх ирвэл бид очиж, морины хомоол мэт хормойлж авч ирье" гэв. Ачиг-Ширїний энэ їгэнд Ван хан єгїїлрїїн: "За, тийм бол хєвїїн эндэх болуузай. Хєвїїнийг асран сувил" гээд байлдааны газраас буцаж харив" гэв.
175. Чингис хаан, тэрхїї Далан нэмїргээс Халх [гол] уруу хєдєлж явах зуур цэргээ бїртгэж їзвэл, хоёр мянган зургаан зуун хїн байна. Їїнээс нэгэн мянган гурван зуун хїнийг Чингис хаан авч Халх голын єрнєд этгээдээр нїїв. Нєгєє нэгэн мянган гурван зуун цэрэг, урууд мангудын хамт Халх голын дорнод этгээдээр нїїв. Тэгж нїїж явах замдаа хїнс олохын тул ав хийхэд Хуйлдар шархаа эдгээгїй байтал, Чингис хааны ятгасан їгийг їл сонсон, гєрєєсєнд довтолж яваад шарх їгдэрч наснаас нєгчив. Тїїнийг ясыг Халх голын Ор Нугын хэлтгий хад гэдэг газар оршуулав.
176. Халх голын Буйр нуурт цутгах уулзрын газарт тэргэн эмээлтэй [ор малтай А.то] тэнэмэл хонгирад нутаглаж байгаа гэж сонсож, Чингис хаан єгїїлрїїн: "Эдний хонгирад эртнээс эхлэн, одоо хїртэл зээгийн зїсээр, охины єнгєєр явна гэх тэдний дууллыг дурдан сануулбал дуртайяа элсэн дагах биз. Хэрэв эсэргїїцвэл байлдаж эзлэгтїн" гэж Жорчидайгаар толгойлуулан урууд иргэнийг илгээвэл, хонгирад нар тїїнд элсэн оржээ. Элсэн орсон хонгирад нарыг Чингис хаан огт хєндсєнгїй.
177. Чингис хаан, хонгирадыг оруулаад тэндээс нїїж Тїнхэлэг горхины зїїн этгээдэд хїрч буугаад Архай Хасар, Сїхэхэй Жэїн хоёрыг элч болгон томилж [Ван ханд] хэлїїлсэн нь: "Бид Тїнхэлэг горхины зїїн этгээдэд буув. Энд євс сайн ургажээ. Агт морьд минь тамиржиж байна. Хан эцэгт минь ингэж єгїїлтїгэй: "Хан эцэг минь юунд хилэгнэж, намайг юунд айлгав? Муу хєвїїд, муу бэрїїд биднийг амар унтуулахгїй юунд айлгаж байна?
Сандайлж суух орыг минь
Салбагнуулан тїлхэж
Савсан гарах утаагий минь
Сацруулан хийсгэж
Санамсаргїй муу хєвїїнээ юунд
Сандруулан хєнєєв, чи?
Хан эцэг минь чи
Хажуугийн ховч хїний
Халтай муу їгэнд
Хатгагдан юунд оров?
Хєвїїн миний тухай
Хєндлєнгийн муу хїн
Хєвсєргєн їгийг хэлж
Хєнєєн салгаж байна.
Хан эцэг минь, бид хоёр юу гэж хэлэлцсэн билээ? Зоргал хоны Улаан болдог гэдэг газар бид хоёр юу гэж хэлэлцсэн билээ?
Хорт могойн хэл
Хооронд минь хутгаж
Хов жив оруулбал
Холдож салалгїй, харин
Хоёр нїїрээр учирч
Хор хєнєєлийг тасалж байя
гэж хэлэлцсэнгїй билїї? Одоо эцэг минь чи хоёр нїїрээр уулзаж хэлэлцэлгїй юунд хєнєєж эхлэв?
Араат могойн шїд
Амрагийн хооронд орж
Ая эвийг эвдвэл
Ам хэлээр уулзан ярьж
Аливаа учрыг олж байя
гэж хэлэлцсэнгїй билїї? Одоо хан эцэг минь, чи ам хэлээр уулзан ярилгїй, ангижран юунд салав? Хан эцэг минь! Би цєєн боловч олноос дутахгїй, муу боловч сайнаас дордохгїй [чамд нєхєр тїшиг болж байсан]. Хоёр аралтай тэрэгний нэгэн арал хугарвал, їхэр тїїнийг чирч чадахгїй. Тэр мэт нэгэн арал чинь би биш билїї? Хоёр хїрдтэй тэрэгний нэгэн хїрд эвдэрвэл явж чадахгїй. Тэр мэт нэгэн хїрд чинь би биш билїї? Эрт єдєр Хурчахус буйруг хан эцгийн дєчин хєвїїний эх гэж чи хан болсон билээ. Чи хан болоод, Тай-Тємєр тайж, Буха-Тємєр хоёр дїїгээ алав. Би чиний дїї Эрх-хар алагдахаас айж дутаан, найманы Инанча Билгэ ханд очиж амь хоргодов. Дїї нараа алав гэж Гїр хан авга чинь чамтай байлдахаар ирэхэд чи зуун хїн авч арай гэж амь гарч Сэлэнгэ уруу дутааж, Хараун-хавчил гэдэг газар шургав, чи. Жич мэргидийн Тогтоад Ужаур їжин охиноо бялдуулчлан єгч, Хараун-хавчлаас гараад Есїхэй хан эцэгт минь ирж: "Авга Гїр хаанаас улсыг минь аварч єг" гэж гуйсанд, Есїхэй хан эцэг минь, чиний улсыг аварч єгєхийн тулд тайчуудын Хунан Бахажи хоёроор удирдуулан цэрэг засан мордуулж, Гурван Тэл гэдэг газар байгаа Гїр ханыг [дарж тїїнийг дєнгєж] хорь гучин хїний хамт Хашин (тангуд) оронд дутаалгаж, чиний улсыг аварч єгсєн билээ. Тэр цагт чи Туул голын Хар шугуйд Есїхэй хэн эцэгтэй анд бололцоод Ван хан эцэг чиний баясаж хэлсэн нь "Энэ хїргэсэн тусыг чинь ургийн ураг хїртэл [мартахгїй] ачийг хариулахыг тэнгэр газрын ивээл мэдтїгэй" гэж биширч хэлсэн билээ. Тїїний хойно [чиний дїї] Эрх-хар, найманы Инанча Билгэ ханаас цэрэг гуйж аваад чамтай байлдахаар ирэхэд чи улсаа орхиж, цєєн хїнтэй амь хоргодон дутааж, хар хятадын Гїр ханыг Сартаулын нутаг Чїй мєрєнд байхад хїрч очоод тэнд нэгэн жил бололгїй бас Гїр ханаас салж, Уйгур нутаг ба Тангуд газраар тэнэж, таван ямаа шєрєглєн сааж, тэмээний цус ханаж идсээр ганц сохор халиун морьтой хїрч ирэв, чи. Есїхэй хан эцэг минь, чамайг ингэж ядарж явааг сонсож урьд анд бололцсоноо сэтгэж, Тахай Сїхэхэй хоёрыг элч болгож угтуулсан ба би єєрєє Хэрлэн мєрний Бїрги эргээс угтан мордож, Гїсэїр нуурт бид золголдов. Чамайг ядаж ирэв гэж гувчуур татаж єгсєн ба урьд эцэгтэй минь анд бололцсон ёсоор Туул голын Хар шугуйд бид хоёр эцэг хєвїїн бололцсон биш билїї? Тэгээд тэр євєл чамайг бид хїрээн дотроо оруулж тэжээв. Тэр євєл євєлжиж зун єнгєрєєд намар нь мэргидийн Тогтоа бэхийг байлдахаар мордож, Хадиглиг нурууны Муруч сїїл гэдэг газар хатгалдаж, Тогтоа бэхийг Баргужин тєхїмийн зїг хєєж, мэргид иргэнийг эзлэн, адуу мал, орд гэр ба хїнс тариа хїртэл цємийг авч энэ бїгдийг би хан эцэг чамд єгсєн билээ.
Єлсєх єдєрт чинь
Єршєєж тэжээсэн би.
Єнчрєх сард чинь
Ємєглєж тэтгэсэн би
Бас бид Хїчїгїдийн Буйруг ханыг Улуг таг (уул)-ийн Сохог ус гэдэг газраар Алтайг давуулан хєєж, Їрїнгї гол хїргэж, Хишилбаши нуурт тїїнийг барьж сєнєєв. Тэндээс харьж ирэхэд найманы Хїгсэї сабраг баатар, Байдраг голын бэлчирт цэргээ засаж, [байлдахаар тосож байсан ажээ. Бид хоёр мєн байлдахаар цэргээ засаж иртэл] нэгэнт їдэш болсон тул маргааш байлдъя гэж засацгааж хоновол хан эцэг минь, чи буусан газраа олон гал тїлж орхиод мєн шєнє Хар сїїл голыг єгсєн хєдлєв.
Бид маргааш єглєє нь їзвэл, чи буусан газраа їгїй болсон тул "Биднийг энэ орхисон гал мэт хаясан ажээ" гэж бид хєдєлж, Эдэр Алтайн бэлчрээр гэтэлж, Саарь хээр гэдэг газар очиж буув. Тэнд чамайг Хїгсэї сабраг баатар нэхэж очоод Сэнгїмийн эм хєвїїд ба эд хєрєнгє, албат ардыг цєм булаан авч, хан эцэг чамайг Тэлээтї амсар гэдэг газар байх їед нэхэн байлдаж, зарим албат иргэн ба адуу малыг булаан авав. Чамайг дагаж явсан мэргидийн Тогтоагийн хєвїїн Худу Чулуун хоёр, тэр завшааныг тохиолдуулж, албат иргэнээ авч эцэгтээ нийлэхээр Баргужин тєхїмийн зїг дутаан хєдлєв. Тэр цагт чи: "Найманы Хїгсэї сабрагт эд хєрєнгє албат иргэдээ булаагдав. Хєвїїн минь дєрвєн хїлэг баатраа явуулж тусална уу"гэж гуйсанд би чам шиг ийм санаа агуулалгїй, даруй Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дєрвєн хїлэг баатраа цэргийн хамт илгээсэн билээ. Миний дєрвєн хїлэг баатар очихын урьд Улаан хус гэдэг газар Сэнгїм байлдаж байгаад мориныхоо гуяыг шархтуулж баригдахад хїрч байтал миний дєрвєн хїлэг баатар хїрэлцэн очиж Сэнгїмийг авраад албат хєрєнгє ба эм, хєвїїд сэлтийг аварч єгєв. Тэр цагт хан эцэг чи биширч єгїїлрїїн: "Хєвїїн Тэмїжин дєрвєн хїлэг баатраа явуулж, миний алдагдан барсан улсыг аварч єгєв" гэж хэлсэн билээ. Одоо хан эцэг минь, би ямар хэрэгт буруудаж, чиний хилэнг хїргэв. Ингэж буруушаан хилэгнэсэн учраа Хулбари-хури Итїргэн хоёр элчийг томилон ирїїлж хэлтїгэй. Энэ хоёрыг эс явуулбал ондоо хїнийг илгээвч болно" гэж илгээв.
178. Ван хан энэ їгийг сонсоод єгїїлрїїн:
"Ай халаг.
Сайн хєвїїнээсээ салж
Сайхан тєрєє гутаав, би.
Эрхэм хєвїїнээс хагацаж
Эвдрэх їйлийг хийв, би"
гэж гэмшиж єгїїлрїїн: "Одоо хєвїїн (Тэмїжин)-ээ їзэж муу сэтгэвэл энэ мэт цусаа урсгая"гэж андгайлж, чигчий хурууныхаа єндгийг хутгаар хатгаж, цусыг цувируулж аваад єчїїхэн саванд хийж "Хєвїїнд минь єг" гэж илгээв
179. Бас Чингис хаан, Жамуха андад хэлїїлсэн нь: "Хартай муу сэтгэлээр хан эцгээс минь хагацуулав, чи. Бид хоёрын хэн эрт боссон нь хэн эцгийн хєх хундагаар (айраг) уух бїлгээ. Ямагт би урьд босож уудаг байсан тул чи атаархсан биз. Одоо чи хан эцгийн хєх хундгаар чадах чинээгээр уугтун. Чи хэдийхэн хороох вэ" гэж илгээв. (Чингис бага насанд Ван ханы гэрт байснаа дурдаж байгаа бололтой) Бас Чингис хаан, Алтан Хучар хоёрт хэлїїлсэн нь: "Та хоёр намайг тэвчиж шууд урвах гэв її? Мэхлэн урвах гэв її? Хучар чамайг Нэгїн тайжийн хєвїїн тул "Чи хан бол" гэж бидний хэлэхэд чи хан эс болов. Алтан чиний эцэг Хотала хан, бид бїхнийг захирч явахад чи мэдэлцэж байсан тул Алтан чамайг хан бол гэвэл, чи бас зєвшєєрсєнгїй.
Бартан баатрын хєвїїдээс ахмад їеийн хїмїїс болох тул Сача Тайчу хоёрыг хан бол гэж ядав би [тэр хоёр бас зєвшєєрсєнгїй]. Та нарын алин нь ч хан болохгїй тул би та нарт хан єргємжлєгдєєд захирч явав. Таныг хан болсон бол би
Єрсєх дайн болоход
Ємнє нь уулгалан яваад
Єндєр хєх тэнгэрийн
Єршєєл ивээлд орж
Єстєн дайсныг дарвал
Єнгєтэй сайн охидыг авчирч
Єєдтэй сайн морьдыг олзолж
Єндєр эзэн тандаа барих бїлгээ.
Ойн гэрээсийг авлах цагт
Ойртуулж шахаж єгєх билээ.
Хадын гєрєєсийг авлах цагт
Хавьтуулж шахаж єгєх билээ
Гууны гєрєєсийг авлах цагт
Гуяыг нийлтэл шахаж єгєх билээ
Хээрийн гєрєєсийг авлах цагт
Хээлийг нийлтэл шахаж єгєх билээ.
Одоо та нар хан эцэгт минь їнэнчээр нєхєрлєж явтугай. Та нарыг буцамтгай гэдэг билээ. Битгий дахин урваж одогтун. Та нар Чаутхури (Чингист Алтан улсын Вангин чансангийн єгсєн цол. Энэ тухай 134 дїгээр зїйлд їз)-ийн садан энэ ажээ гэж бїї хэлїїлэгтїн. Гурван мєрний эхэнд бусдыг бїї нутаглуултугай" гэж илгээв.
180. Бас Чингис хаан, Тоорил дїїдээ єгїїл гэж єгїїлрїїн: "Чамайг дїї гэсний учир нь урьд нэгэн цагт Тумбинай, Чархай Лянхуа хоёр, байлдаанд яваад Огда гэдэг боолыг барьж ирсэн билээ. Огда боолын хєвїїн Сїбэхэй боол бїлгээ. Сїбэхэй боолын хєвїїн Хєхєчї-хирсаан. Хєхєчї-хирсааны хєвїїн Ехэй-хонтагар бїлгээ. Ехэй-хонтагарын хєвїїн Тоорил чи, хэний улсыг эзлэх санаатай тэгж бялдуучлан явна? Миний улсын Алтан Хучар хоёр хэнд ч мэдїїлэхгїй нь лавтай биз. Иймийн тул чамайг дїї гэж нэрийднэ.
Элэнцийн їеийн
Иштэй боол чамд
Эрхэмлэж хэлэх їг минь
Энэ байна.
Хуланцынїеийн
Хувьтай боол чамд
Хуурмаггїй хэлэх їг минь
Энэ байна"
гэж илгээв.
181. Бас Чингис хаан, Сэнгїм андад єгїїл гэж єгїїлрїїн: "Би эцгийн дээлтэй тєрсєн хєвїїн ажээ. Чи нїцгэн тєрсєн хєвїїн ажээ. Хан эцэг бид хоёрыг нэгэн адил асардаг, їїнд Сэнгїм чи атаархан завсардуулж намайг хєєлгєв. Одоо чи хан эцгийн элгийг эмгэнїїлэхгїй, зїрхийг зїдїїлэхгїй, єглєє їдэш орж гарч санааг баясган, сэтгэлийг сэргээж яв. Чи эртний санаснаа їл тавин, хан эцгийг амьд байтал, хан болох гэж эцгийн сэтгэлийг битгий зовоо. Сэнгїм анд чи Билгэ бэхи Тодойн хоёрыг элч болгож надад илгээ"гэж явуулав. Бас єгїїлрїїн: "Надад хан эцэг, Сэнгїм анд, Жамуха анд, Алтан, Хучар, Ачиг-Ширїн, Хачиун тус бїр хоёр хїнийг элч болгож ирїїлнэ її" гэж Архай Хасар, Сїхэхэй жэїн хоёрт энэ їгсийг цээжлїїлж илгээв. Энэ їгийг сонсоод Сэнгїм єгїїлрїїн: "Саяхан миний эцгийг хядагч євгєн гэж харааж байсан атал, одоо хил зант сайн эцэг гэж дуудах болов. Бас намайг Тогтоа бєєгийн сартаул хонины сїїлийг дагаж явсан гэж муулан хэлж байсан атал, одоо намайг хил зант, сайн аашит анд гэх зэргээр магтах болов. Энэ їгний утгыг би мэдэв. Байлдъя гэсэн їг байна. Їїнд ямар ч эргэлзэх зїйлгїй. Билгэ бэхи Тодойн хоёр, агтаа таргалуулж, байлдааны тугийг босгогтун" гэв. Тэндээс Архай Хасар буцаж харьсан ба Сїхэхэй жэїний эм хєвїїд, Ван ханы хїрээнд байсан тул буцахаас зїрх халширч тэнд хоцров. Архай хїрч ирээд тэдний їгсийг Чингис хаанд єгїїлэв.
182. Тэндээс Чингис хаан нїїж Балжун нуурт очиж буув. Тэнд буусны дараа Горлосын Цоосцагаан ирж уулзаад, горлосууд дагаж оров. Бас Онгудын Алахуш-дигитхуриас мянган иргэ (хонь) аваад далимд Эргїнэ мєрний орчим нутаглах ардаас булга, хэрэм худалдан авч яваа сартаулын (Туркестаны) Хасан гэдэг хїн, цагаан тэмээ унаж хонио тууж ирээд, Балжун нуурт усалж байхад Чингис хаан тїїнтэй уулзав.
183. Чингис хаан, Балжун нуурт буугаад байхад Хасар єєрийн эм ба Егї Есїнхэй Туху гурван хєвїїнээ Ван ханытэнд орхиж, єєрєє хэдэн нєхєдтэй гарч, ах Чингисийг эрж, Хараун жидуны нуруугаар хэсэж олж чадсангїй шир шєрмєс идэж яваад сая Чингис хаанд ирж нийлэв.
Хасарыг ирмэгч, Чингис хаан баясаж, Ван ханд дахин элч явуулъя гэж зєвлєлдєж, Жауридайн Халиудар, урианханы Чахурхан хоёрыг томилж Ван хан эцэгт Хасарын їг гэж хэл гэж єгїїлрїїн:
"Хасар би танаас салж
Хан ахаа санаж
Хайн эрэвч
Харагдах бараагїй
Хайлан уйлавч
Сонстох чимээгїй
Хаана одсоныг мэдэхгїй
Од харан хонож
Орвон дэрлэн унтаж
(Гэргїй хонож
Дэргїй унтаж) байна.
Миний эм хєвїїд, хан эцэг чиний тэнд бий. Хэрэв итгэмжтэй хїнийг илгээвэл би хан эцэгт одох билээ" гэж хэлтгэй гээд бас Халиудар, Чахурхан хоёрт єгїїлрїїн: "Та нарыг явмагц, бид хєдєлж Хэрлэний Аргал хохид очиж бууна. Та нар тэнд буцаж ирэгтїн" гэж болзолдож, Халиудар Чахурхан хоёрыг явуулаад Жорчидай Архайн хоёрыг тэргїїн хайгуул болгон мордуулж дараа нь Чингис хаан гэр хотлоор нїїж Хэрлэний Аргал хохид ирж буув.
184. Халиудар Чахурхан хоёр, Ванханд хїрч, Хасарын їг гэж дээрх їгийг хэлэв. Тэр цагт Ван хан, алтан тэрэм (асар) босгож хуримлан байжээ. Халиудар Чахурхан хоёрынїгийг сонсоод Ванхан єгїїлрїїн: Тийм бол Хасар иртїгэй. Итгэмжит хїнд Итїргэнийг илгээе" гэж явуулав. Тэрхїї Итїргэн, Халиудар Чахурхан хоёрын хамт уг болзсон Аргал хохи гэдэг газар хїрч ирээд их бараа (олон хїн, мал)-г їзэж Итїргэн элч [сэжиглэж] буцан дутаав. Халиударын морь хурдан тул даруй нэхэж гїйцэвч барьж чадахгїй, ємнє хойно нь орж явахад Чахурханы морь удаан тул хойноос арай гэж сум хїрэлцэх газар ирж, Итїргэний алтан эмээлт хар морины гуяны угийгхойш унатал харважээ. Тэгээд Итїргэнийг Халиудар, Чахурхан хоёр барьж Чингис хаанд авчрав. Чингис хаан, Итїргэнээс їг асуусангїй. "Хасарт авч оч" гэв. Хасарт авч очвол Хасар, Итїргэнтэй їг хэлэлцсэнгїй дор нь цавчиж орхив.
185. Халиудар Чахурхан хоёр, Чингис хаанд єгїїлрїїн: "Ван хан болгоомж ажиггїй, алтан тэрэм босгоод хуримлаж байна. Одоо яаравчлан мордоод шєнє дїлд бїчин дайръя" гэвэл (Чингис хаан) энэ їгийг зєвшєєрч, Жорчидай Архай хоёрыг хайгуул болгон тэргїїн явуулаад дараа нь бїгдээр шєнє дїлэн явж Жэжээр єндрийн Жэр хавчлын аманд (Ван ханыг) байхад бїслэн авав. Гурван шєнє, гурван єдєр турш байлдаад гуравдугаар єдєр тэд бууж єгєв. Їзвэл, Ван хан Сэнгїм хоёр їгїй болжээ. Шєнє оргон одсоныг манайхан мэдсэнгїй. Ингэж байлдсан нь Жїрхиний Хадаг баатар байсан ажээ.
Хадаг баатар орж ирээд єгїїлрїїн: "Тус (єєрийн) ханаа яахин барьж алуулахгэж тэвчин ядаж, тїїний амийг арчлахын тул гурван єдєр, гурван шєнє байлдав. Одоо тїїнийг нэгэнт оргуулан гаргасан тул бид бууж єгєв. Намайг їхїїлбэл їхье. Чингис хаанд соёрхогдож амьдруулбал хїчээ єгье" гэв. Чингис хаан, Хадаг баатрын їгийг зєвшєєж зарлиг болруун: "Єєрийн ханыг орхихгїй, тїїний амийг аврахын тул байлдсан эрийг хэн буруушаах вэ? Нєхєрлєж болох хїн байна" гээд амийг соёрхож, Хадаг баатар ба Жїрхин овгийн зуун хїнийг Хуилдарын їхсэний тул Хуилдарын эм хєвїїнд зарц болгож єгєв.
Тэндээс хєвїїн їр тєрвєл Хуилдарын ургийн ураг хїртэл дагаж хїчээ єгтїгэй. Охин їр тєрвєл эцэг эх нь єєрийн дураар худалдаж (хадамд) єгч болохгїй. Тэдний хєвїїд охид Хуилдарын эм хєвїїдийн ємнє хойно зарагдаж явтугай"гэж соёрхон зарлиг болов. Хуилдар сэцэн хамгийн урьд ам нээж (шударга їгээ) хэлсний тул Чингис хаан соёрхож зарлиг болруун: "Хуилдарын зїтгэсний тул тїїний ургийн ураг хїртэл єнчдийг тэтгэх хишгээс хїртэж яв" гэж зарлиг болов.
Монголоороо гоёдог.. Энэ үг санаанд орлоо. гоё бичлэг
ReplyDelete